کتاب عرفان ثقلین نشر سلمان آزاده

از بدو گرویدن ایرانیان به دین مبین اسلام، سرزمین ایران یکی از مهم‌ترین و شاید بتوان گفت مهم‌ترین کانون تصوف و عرفان اسلامی بوده است. بسیاری از برجسته‌ترین عرفای قرون اولیه تاریخ اسلام، ایرانی بودند؛ چه بزرگانی از خراسان مانند ابراهیم ادهم، بایزید بسطامی، خواجه عبدالله انصاری، ابوسعید و غزالی‌ها و چه ستارگان درخشان عرفان از مکتب بغداد مانند ابوالحسن نوری، جنید و حلاج. از قرن پنجم به بعد طرق صوفیه و عرفانی تشکل یافت و مؤسسان بسیاری از آنها ایرانی بودند و یا به حوزه فرهنگ ایرانی تعلق داشتند، از عبدالقادر گیلانی و ابونجیب سهروردی و شیخ خلوتی تا معین‌الدین چشتی و نجم­الدین کبری و بهاءالدین نقشبند. برخی از طرقی که این بزرگان تأسیس کردند مانند قادریه، کبرویه و نقشبندیه؛ هم در خودِ ایران و هم در سایر بلاد اسلامی گسترش یافت. ریشه برخی دیگر در قلمرو فرهنگی ایران بود ولی در خود ایران چندان گسترش نیافت مانند طریقت چشتیه؛ که بیشتر در شبه­قاره هند اشاعه یافت و یا سهروردیه؛ که پیروانش بیشتر در عراق و شبه­قاره بودند. گروه­های دیگر این طرق از سرزمین ایران برخاستند و بیشتر در همین سرزمین اشاعه یافتند و استمرار داشته و دارند؛ مانند ذهبیه و صفویه. برخی از طریقت‌های ایرانی بیشتر بین اهل تسنن رایج شد و برخی بین اهل تشیع و برخی هم بین هر دو. چنان که شاهد هستیم یکی از این طرق یعنی طریقت نعمت­اللهیه، توسط عارفی عرب­تبار یعنی شاه­نعمت­الله ولی که به ایران مهاجرت کرده بود تأسیس شد، اما به‌ صورت یک طریقت کاملاً ایرانی و شیعی درآمد.