کتاب دوره نگاهی به چیستی تجربه‌ی عرفانی نشر موسسه سروش مولانا - نسخه صوتی

مجموعه درس‌گفتارهای «نگاهی به چیستی تجربه عرفانی» با تدریس دکتر عبدالحمید ضیایی، شامل چهار جلسه است که به صورت کلاس‌های آنلاین برگزار شده و در آن درباره مفهوم عرفان و تجربه عرفانی صحبت می‌شود.

در جلسه اول با عنوان «مبانی و پیش‌فرض‌های دینی / معنوی تجاربِ عرفانی»، دکتر عبدالحمید ضیایی ابتدا به شرح چند اصطلاح ضروری در حوزه عرفان می‌پردازد و سپس بحث می‌رسد به موضوع تجربه عرفانی. او پس از مقدمات ضروری در شرح و چیستی این عبارت می‌گوید: «تجربه عرفانی مادرِ سلوک و نظام نظری عرفانی است. یعنی ابتدا تجربه رخ داده و بعد افراد برای دفاع از تجربه خود در برابر رقیبانشان، برای آن مبادی نظری تدوین می‌کنند.»

برای فهم بهتر «تجربه عرفانی» و «سیر و سلوک عرفانی» ما نیاز داریم که از منظر یک عارف به جهانی که او در آن زندگی می‌کند، نگاه کنیم تا بتوانیم تجربیاتش را درک کنیم. و برای رسیدن به این هدف در طول این چهار جلسه، قبل از هر چیز لازم است که عرفان را از علم جدا کرد. زیرا از دید دکتر ضیایی عارف با رازی آشنایی پیدا کرده که دیگران از آن راز اطلاعی ندارند. پس برای داشتن درکی درست از تجربه عارفان باید درصدد شناخت آن راز بزرگ برآمد. رازی که در جهان عرفان معنا پیدا می‌کند.

از آنجایی که عرفان جهان‌شمول است و گستردگی زیادی دارد، پس باید به فرق عرفان دینی و غیردینی پرداخت. به همین دلیل است که در این چهار جلسه، مثال‌ها و اشاره‌ها صرفا به عرفان اسلامی محدود نمی‌شود و دکتر ضیایی که دکترای عرفان تطبیقی دارد، هم از بودا و آگوستین قدیس سخن می‌گوید و هم از سهراب سپهری و ابن عربی.

در پایان جلسه اول غیر از دسترسی به مفهومی جامع و مانع از عرفان، با مبانی معنوی تجربه عرفانی نیز آشنا می‌شویم و مشخص می‌شود که جایگاه تجربه عرفانی در کدام ساحت از چهار ساحت وجودی انسان است.

در جلسه دوم با عنوان «بررسی تبیین‌های فیزیولوژیک-نوروسایکولوژیک از تجربه عرفانی» نگاه روانشناسان به عرفان و تجربه عرفانی بررسی می‌شود. بحث با بررسی نظریات فروید درباره دین و رنج شروع می‌شود و بعد نوبت می‌رسد به دیدگاه یونگ در موضوع دین و عرفان، و البته جدایی نگاه یونگ و فروید و تمایزهایی که میان آنها وجود دارد. اما پیش از این که به بررسی دیدگاه دیگر روانشناسان پرداخته شود، لازم است که با مفهوم سلوک افقی و سلوک عمودی آشنا شد و این که در هر نوع از این سلوک‌ها چه اتفاقی می‌افتد و عارف چه مسیری را طی می‌کند و به چه خدایی می‌رسد. پس از شرح این موضوع، دیدگاه لکان و دیگر روانشناسان نیز بررسی می‌شود.

موضوع مهمی که در این بحث باید به آن توجه کنیم همان سوالی است که فروید پرسیده بود: «آیا برای آدمی روزی فراخواهد رسید که بدون مراجعه به پنداره‌‌ها و باورهای دینی خود رفتار کند؟» اهمیت این پرسش در نسبتِ جایگاه پدر در روان ما و عقده ادیپ، با تصورات ما از خدا و عرفان مشخص می‌شود. اکنون می‌توان پرسش مهم‌تری را مطرح کرد: «آیا باورهای دینی و عرفانی برآمده از اختلالات روانی و مشکلات دوران کودکی است؟»

پاسخ تمام این پرسش‌ها در این جلسه مفصل بیان می‌شود.

در جلسه سوم با عنوان «زمینه‌مندی یا بی‌نفسی؟ نگاهی به جدال استوین کتز و رابرت فورمن» علاوه بر شرح اهمیت بستر زیست عارفان (هم به لحاظ جغرافیایی و هم به لحاظ تاریخی) در تجربه عرفانی‌شان، به تعریف مکتب ساختگرایی و دو مولفه اصلی آن پرداخته می‌شود. این دو مولفه عبارتند از: 1. عدم امکان ایجاد تجربه بی‌واسطه 2. زمینه‌مند بودن سرشت تجارب عرفانی.

ارتباط میان تجربه‌های نزدیک به مرگ با تجربه‌های عرفانی و آنچه این تجربه‌کنندگان پشت سر می‌گذارند، یکی دیگر از موضوعات اساسی این جلسه است که دکتر ضیایی با اشاره به اولین کتاب نوشته‌شده در این زمینه، موضوع را آغاز می‌کند و تا انواع دسته‌بندی‌ها و همچنین نظرات موافق و مخالف در این باره، آن را بسط می‌دهد.

یکی دیگر از موضوعات جالب این جلسه که اتفاقا معمولا به شکل نقد منفی درباره نسبت آن با عرفان صحبت می‌شود، موضوع روان‌گردان‌ها است. آیا استفاده از روان‌گردان‌ها موجب ایجاد حالات خاص و حتی شبه‌عرفانی در ذهن می‌شود یا نه؟ آیا عرفای واقعی از چنین روان‌گردان‌هایی استفاده می‌کنند یا خیر؟ و...

جلسه چهارم با عنوان «چالش‌های تجربه عرفانی و اخلاق عرفی» با مروری بر عرفان نظری و عرفان عملی و علت چالشی بودن موضوع عرفان شروع می‌شود. اما قبل از هر بحث دیگری، باید نوع ارتباط انسان با جهان بررسی شود. زیرا ارتباطات هر انسانی را در چهار گروه می‌توان دسته‌بندی کرد: ارتباط با خود، ارتباط با دیگری، ارتباط با طبیعت و ارتباط با خدا.

پس از روشن شدن جایگاه این ارتباطات است که می‌توان پرسید:‌ مفاهیم و توضیحات عرفانی تا چه اندازه متوهمانه است و تا چه اندازه ناظر به حقیقت جهان است؟ آیا تجربه عرفانی با شریعت و اخلاق سازگار است یا خیر؟

آنچه نظام عرفانی را نشانه می‌رود وجود گزاره‌های خردستیز است. مهم این است که ما در یک بررسی دقیق، صدق و کذب گزاره‌های عرفانی را بررسی کنیم و نسبت به گزاره‌های صادق حتی اگر تعدادشان اندک باشد، غیرت بورزیم و آنها را اعتبار ببخشیم.

بنابراین در این چهار جلسه، می‌توان گفت که ملاک‌های مناسبی برای تشخیص عرفان از هرآنچه به اسم عرفان و تجربه عرفانی شناخته می‌شود، در اختیار شما قرار خواهد گرفت.

یکی از ویژگی‌های مهم این مجموعه در آن است که بخش پرسش و پاسخی که در انتهای کلاس مطرح شده، از جلسات حذف نشده و این موجب می‌شود که هم سوالات احتمالی شما در این بخش مطرح شود و به پاسخ برسید و هم بعضی از موضوعات با نگاهی متفاوت دوباره بررسی شوند تا ابعاد مختلف آن روشن شود. خصوصا که دکتر عبدالحمید ضیایی، شاعر، نویسنده و پژوهشگر، با حوصله تمام، به تک‌تک سوالات پاسخ داده‌اند تا نکته مبهمی از مباحث در ذهن باقی نماند.