کتاب مزارع، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها نشر افکار

در «مزارع، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها» کروپتکین سراغ مواجهه‌ای مستقیم‌تر با نظام سرمایه‌داری و اقتصاد سیاسی آن می‌رود. بحث اصلی کتاب حول دفاع از خودکفایی و یکپارچگی می‌گردد و دو باور اساسی سرمایه‌داری را زیر سؤال می‌برد: رقابت مالتوسی و تقسیم کار. نخست، آیا می‌توان فرمول مالتوس را مبنی بر این‌که رشد جمعیت سریع‌تر از رشد بهره‌وری است و در نتیجه غذای کافی برای تمام جمعیت وجود ندارد، فرمولی عام و معتبر دانست؟ پاسخ صریح کروپتکین با بررسی اقتصاد ملی و بین‌المللی، خیر است. او نشان می‌دهد که تقسیم کار جهانی باعث شده است تا برخی کشورهای سرمایه‌داری پیشرفته مانند انگلستان صرفاً به تولید صنعتی بپردازند و مواد غذایی خود را از کشورهای عقب‌مانده نظیر روسیه وارد کنند. تصور می‌شد تولید مواد غذایی به صرفه نیست و منفعت در این است که انگلستان اجناس تولیدی خود را صادر کرده و در عوض مواد غذایی را از خارج کشور بخرد. در نتیجه، اراضی زراعی این کشورها که در واقع می‌توانند تمام غذای چند برابر آن جمعیت را با استفاده از جدیدترین روش‌های بهبودیافتۀ کشاورزی تأمین کنند، به حال خود رها می‌شوند و بایر می‌افتند. از سوی دیگر، کارگران انگلستان که خوراک بخور و نمیری در ازای کار خود دریافت می‌کنند، همراه با دهقانان کشورهای عقب‌مانده، باید استثمار شوند تا اقلیتی از سرمایه‌داران بتواند انواع و اقسام تجملات غذایی را از خارج به دست آورد. کروپتکین در ادامۀ پژوهش خود در کتاب «یاری متقابل»، در «مزارع، کارخانه‌ها و کارگاه‌ها» با تحلیل گرایش‌های اقتصادی رو به رشد درون نظام موجود، روندی را در جهت متضاد نشان می‌دهد که عبارت است از رشد کشاورزی خرد و باغبانی در فرانسه، سوئیس و...؛ و همچنین تمرکززدایی از تولید صنعتی با توسعۀ سرمایه‌داری در آلمان، ژاپن، ایالات‌متحده و کشورهای پیرامونی مانند چین و روسیه. او تقریباً تنها کسی بود که در میان انقلابیون سوسیالیست به ارتباط نزدیک میان سازمان‌دهی کشاورزی و صنعت توجه می‌کرد. مارکسیست‌ها که هنوز آلوده به توسعه‌گرایی و مذهب پیشرفت سرمایه‌داری بودند، شیفتگی فراوانی نسبت به کارخانه‌های بزرگ داشتند و توجه خود را منحصراً به کارگرهای صنعتی در آن کارخانه‌ها معطوف می‌کردند. بدین‌ترتیب، نگاه آن‌ها به تولید خرد کشاورزی و صنعتی غالباً سطحی و تحت تأثیر همان توهم توسعه‌گرایانه بود، مبنی بر این‌که تولید خرد در نظام تولید پیشرفته، پدیده‌ای موقت به شمار می‌آید؛ به‌زودی ناپدید خواهد شد و جای خود را به کارخانه‌ها و اراضی بزرگ خواهد داد. متفکرین مارکسیست که تصور می‌کردند تنها شکل سازمان‌دهی همان شکلی از انضباط است که تحت لوای سرمایه‌داری در کارخانه‌ها اعمال می‌شود - خطایی که به فاجعۀ تمرکزگرایی بوروکراتیک در شوروی منجر شد - معتقد بودند که روحیه‌ای فردگرایانه و ارتجاعی در تولید خرد کشاورزی و صنعتی حاکم است؛ و آن را برای سازمان‌دهی تولید در آینده مناسب نمی‌دانستند.