کتاب گفتگو آیین بزرگان نشر رهام اندیشه

ادبیات کهن فارسی، اعم از نظم و نثر، آمیخته به داستان و قصه است. متون تفسیری و عرفانی ما، مشحون از انواع قصه‌ها و حکایات آموزشی و تنبیهی است. مقامات به دنبال داستان‌گویی و قصه‌پردازی هستند. کتابهای تاریخی فارسی، لابلای وقایع واقعی، از قصه‌ها و افسانه ها بهره گرفته‌اند. این‌ها همه و همه نشان‌دهندۀ این مسئله است که انسان ایرانی –همانند همۀ انسان‌های دیگر- قصه و داستان را دوست داشته و دارد. اما مسئلۀ بعدی –که مورد توجه ماست- گفتگوهای این قصه‌هاست. گفتگوهایی که نشان از عمق تفکر، مفاهمه و اعتبار دادن به طرف مقابل در ادبیات کهن ماست که باز نمایان‌گر روحیه و فرهنگ والای قوم ایرانی، با تمدنی فراخ و کم‌نظیر است. انسانی که حتی در ناخودآگاهش این فرهنگ رسوخ کرده و لابلای گفتارش نمود یافته است.

گفتگو در داستان از چند منظر می تواند مورد تحلیل و بررسی قرار گیرد. نخست به لحاظ فرم و شکل گفتگو، که در آن به انواع گفتگوها (دیالوگ، مونولوگ، حدیث نفس و... ) پرداخته می‌شود. زاویۀ دیگر، از لحاظ محتوا و خود گفتگوست. چیستی و ماهیت گفتگوهاست که در این مجال برآنیمابتدا به تعاریف این موارد پرداخته، سپس با توجه به گفتگوهای دو مجموعۀ سترگ نظّام دلفریب پارسی، یعنی نظامی به مایه و توانمندی او بپردازیم و نگاهی دوباره اما تازه و بدیع داستانهای او بیندازیم.

داستانهای نظامی – به ویژه داستان خسرو و شیرین و لیلی و مجنون- داستانهایی نمایشی و اجرایی هستند که هم می‌توان آنها را به عنوان اثری داستانی مطالعه کرد و هم به عنوان نمایشنامه برای اجراهای مختلف نمایشی آماده کرد. در این میان آنچه برجسته است و نمود بیشتری دارد، گفتگوهای این داستان‌هاست که این قابلیت را به آنها بخشیده است. البته این خصوصیت اغلب منظومه‌های نظامی است اما برای آنکه این مسئله را روشن کرده و برای اهل تحقیق به شکل مدلل به اثبات برسانیم، می‌بایست وجه برتری و توانمندی آثار نظامی را با تحلیل و بررسی ژرف نمایان سازیم. این مهم به انجام نمی‌رسد مگر با شناسائی و معرفی جزءجزء گفتگوهای این داستان‌پردازتوانا ادبیات کهن فارسی. چراکه نمایشنامه فقط دستور صحنه –و در داستان توصیف صحنه و و روایت- است و گفتار شخصیت.

اگر نتوان گفتگو (Dialog) را اصلی‌ترین بخش داستان دانست، به جرئت می‌توان گفت یکی از عناصر مهم و برجسته آن است. در این میان نوع و قالب اثر ادبی تفاوتی هم از نظر مدرن بودن و یا منظوم و منثور بودن ندارد. گفتگو به عنوان یکی از اجزای تشکیل دهندۀ یک اثر ادبی و روایی داستان را پیش می‌برد، شخصیت‌ها را معرفی می‌کند و به زنده بودن و پویایی داستان کمک می کند، فضاسازی کرده و خواننده را همراه خود می‌کند و البته همه این ها در گرو این نکته است که داستان‌پرداز و هنرمند بتواند توازنی بین داستان و گفتگوهای آن برقرار کند و در مرحله بعد از عهدۀ نوشتن گفتگوهایی برآید که شاخصه‌های گفتگو را داشته باشد؛ چرا که نوشتن داستان هنر بزرگی است ولی نوشتن گفتگوهای داستان هنری والاتر.

شاید بتوان ادعا کرد که داستان را با آموزش و مطالعۀ مستمر می‌توان فراگرفت و به نوشتن آن پرداخت اما گفتگوهای آن را نه. دلیل این ادعا این است که همان طور که به انذازۀ افراد دنیا لحن و لهجه و بیان داریم، به همان اندازه هم شخصیت داستانی با بیانی خاص خواهیم داشت که فقط هنرمند توانا را می‌طلبد تا از عهده گفتگوهایی برآید که منحصر به فرد و ویژه همان شخصیت باشد. در این کتاب سعی داریم با توجه به ادعای مهم بودن گفتگو در داستان گونه‌های مختلف گفتگو در حوزه‌های گوناگون را واکاوی کرده و در فصول آتی نیز گریزی به ادبیات گذشتۀ خود بزنیم و دو منظومۀ بسیار مهم و تأثیرگذار ادب پارسی یعنی «لیلی و مجنون» و »خسرو و شیرین» را از منظر گفتگوی داستانی مورد مداقه و پژوهش قرار دهیم.

ابتدایی‌ترین سوالی که دراین مبحث به ذهن خواننده ما می‌رسد این خواهد بود که: گفتگو چیست و چه معنایی دارد؟ این سوالی‌ست که پاسخ دادن به آن می‌تواند بسیار راهگشا و راهنما باشد.

معنای لغوی گفتگو و گفتگو کردن آنگونه که از لغتنامه دهخدا مستفاد می‌شود به معانی مکالمت، مباحثه، مجادله، گفت و شنود، مذاکره کردن، محاوره، جر و بحث، صحبت، بحث، سخن، هنگامه کردن، مشاجره، پرخاش و جنجال است:

نگر نره دیو اندرین جستجو

چه جست و چه دید اندرین گفتگو (فردوسی)

همچو آن ابلیس و ذُریّات او

با خدا در جنگ و اندر گفتگو (مولوی)

چشم فلک فارغ ازین جستجوی

گوش زمین رسته ازین گفتگوی (نظامی)

چو باشد گفتگوی خواجه بسیار

بگستاخی پدید آید پرستار (نظامی)(دهخدا، ۱۳۷۲: ذیل واژۀ گفتگو)

شاید برداشت ما از گفتگو همان گفتن و شنیدن باشد، اما منتقدان و تحلیل گران آثار ادبی در لایه‌های زیرین این گفتن و شنیدن معانی دیگری را برای آن تعریف می‌کنند. معانی‌ایی که هرچه نویسنده تواناتر باشد، گستره‌اش بیشتر است....

-از متن کتاب-