کتاب حافظ حافظه ماست بها الدین خرمشاهی نشر قطره

اصولیان ـ کسانی که متخصص در «اصول» و قواعد و روش‌شناسی و منطق و حتی فلسفه علم فقه‌اند ـ در قاعده‌ای می‌گویند: «مقدمه واجب، واجب است.» این قاعده را با یک مثال شرعی و یک مثال عرفی روشن‌تر می‌سازیم. مثال شرعی: در شریعت اسلام وضو گرفتن و همواره در ساعات بیداری و اشتغال به هر کاری، مستحب است، اما واجب نیست. اما برای نماز خواندن ـ که از فروع عبادی و واجبات اسلامی است و فقط بعضی از فرقه‌های غرابت‌گرا و اهل اباحه در عالَم تصوف یا آیین‌های باطنی و رازورانه معتقد به اباحه، یعنی سقوط تکالیف ازجمله عبادات از سالک واصل (به خیال خودشان) منکر وجوب آن‌اند یا دست‌کم مانند پارسایان پاکدین مؤمن و عالم و عامل به تکالیف شرعی، مقید به آن نیستند و به‌قول معروف «برای یک ]و حتی گروهی[ بی‌نماز درِ مسجد را نمی‌بندند» ـ به تصریح قرآن کریم (مائده، آیه ۶) به وضو گرفتن برای نماز خواندن امر شده است و امر، از نظر مفسران و فقها و متخصصان فقه‌القرآن /آیات‌الاحکام همواره به‌معنای وجوب نیست و تازه در عین وجوب، واجب‌لغیره است. یعنی فی‌نفسه واجب نیست و برای عباداتی که مهم‌ترین آن‌ها نماز است، واجب شده است. اما چون نماز خواندن ـ به‌تصریح کتاب (قرآن)، سنت (حدیث /کردار/و سکوت موافقت‌آمیز) معصومین علیهم‌السلام ـ واجب است، لذا مقدمه‌اش که وضو است، بلکه مقدمه مقدم‌تر بر آن که غسل (در موارد لزوم) است، یا به‌تعبیر دیگر نداشتن حدث اکبر/جنابت، یا حیض و نفاس برای زنان و احتمالا شرط‌های دیگر نیز واجب می‌گردد. ممکن است بگویند در قرآن کریم مستقلا یا جمعا هم به وضو (و جانشین آن در شرایط معیّن یعنی تیمّم) امر شده است؛ لذا جایی برای استدلال و توسل به‌قاعده مقدمه واجب، واجب است، باقی نمی‌ماند. در اینجا ـ چنان‌که پیشتر هم اشاراتی شد ـ یک پاسخ این است که صراحت و بسامد (تواتر) امرهای مکرر به نماز بیش از وضو و تیمّم است. پاسخ دیگر این است که می‌توان مثال را بر همین دو مورد اخیر، یعنی امر به وجوب وضو یا تیمّم اطلاق کرد. آنگاه گفت که تحصیل آب پاک یا خاک پاک ـ با شرایط مذکور در کتب فقهی ـ چون مقدمه انجام واجب اصلی یعنی نماز می‌باشد، لذا واجب است. چون به جای آوردن و برائت ذمّه از نماز واجب، موکول به آن‌هاست. و البته گفتنی است که در این مسئله بین فقها و مخصوصا اصولیان بحث‌های فراوانی در رد یا قبول انجام گرفته و چون قرار بر این بود که فقط یک مثال شرعی بزنیم، این بحث /مثال را خاتمه می‌دهیم و به‌مثال عرفی /عقلی می‌پردازیم.