کتاب دانشگاه در بستر محلی نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

آموزش‌عالی به‌عنوان یکی از ارکان مهم جامعه، در سال‌های اخیر دچار تحولات و دگرگونی‌های قابل‌توجهی شده است. ورود گستردۀ زنان به این عرصه با توجه به دگرگونی‌های ساختار سنی و جنسی جمعیت، از موارد مهم در این زمینه است. با توجه به آنکه استان گیلان یکی از استان‌های پیشرو در زمینه چنین تحولاتی بوده است، مقالۀ حاضر می‌کوشد به بررسی تحولات آموزش‌عالی و نیز مقایسۀ آن با کل کشور بپردازد. پژوهش حاضر به روش توصیفی و اسنادی انجام گرفته است. داده‌های پژوهش نیز از اطلاعات سرشماری ۱۳۶۵ و ۱۳۹۵ و مرکز آمار استخراج شده است. یافته‌های پژوهش نشان می‌دهد آموزش‌عالی در کل کشور و استان گیلان تا پیش از آغاز دهه ۱۳۷۰، مردمحور بوده و سهم زنان از آن پایین بوده است. این وضعیت در سال‌های بعد تغییر کرده و در حال حاضر، زنان و مردان سهم برابری در آموزش‌عالی دارند. همچنین آموزش‌عالی در سال‌های قبل بیشتر به سنین کمتر از ۲۵ سال اختصاص داشت که این مسئله در بین زنان رواج بیشتری دارد، در‌حالی‌که امروزه افراد دارای سنین بالاتر نیز سهم بالایی در آموزش‌عالی دارند. میزان فارغ‌التحصیلان آموزش‌عالی در سطح کشور و استان گیلان نیز سهم برابر بین مردان و زنان را نشان می‌دهد، اما در بین سنین بالاتر، همچنان از سهم بالاتر مردان نسبت به زنان حکایت دارد. پایین‌بودن تقاضای زنان در سنین بالاتر برای آموزش‌عالی و نیز مردمحوری موجود در نظام آموزش‌عالی، در این زمینه مؤثر بوده است. تحولات آموزش‌عالی را می‌توان یکی از برجسته‌ترین ابعاد تحولات زندگی اجتماعی در ایران در دهه‌های اخیر دانست. اگرچه سابقۀ این نوع آموزش در ایران ابتدا به تأسیس دارالفنون در قرن گذشته و سپس دانشگاه تهران در ابتدای قرن حاضر باز‌می‌گردد. ولی از همان ابتدا به دلیل محدود‌بودن آن، به گروه‌های جمعیتی خاص به‌ویژه از نظر جنسی گسترش چندانی پیدا نکرد. دهه اول پس از انقلاب اسلامی نیز به دلیل شرایط خاص انقلاب، بروز جنگ تحمیلی و انقلاب فرهنگی، شاهد رشد جمعیت تحصیلکرده و به‌ویژه زنان تحصیلکرده در آموزش‌عالی نبوده است، اما از دهه دوم انقلاب، ورود زنان به عرصه تحصیلات در مقاطع مختلف تحصیلی، موجب گسترش روزافزون جمعیت تحصیلکرده زنان در آموزش‌عالی شد. آمارها نشان می‌دهد در‌حالی‌که میزان حضور زنان در مراکز آموزش‌عالی در سال‌های آغازین انقلاب (۱۳۵۷-۱۳۵۶) حدود ۳۱ درصد بوده است (ودادهیر، ۱۳۸۱)، در سال تحصیلی ۱۳۸۰-۱۳۷۹ برای نخستین‌بار میزان حضور دختران در دانشگاه از میزان حضور پسران پیشی گرفت و به بیش از ۵ /۵۰ درصد و در سال تحصیلی ۱۳۹۲-۱۳۹۱ به ۵۵ درصد رسید (کشاورز، ۱۳۹۴). این میزان در سال تحصیلی جاری (۱۳۹۷-۱۳۹۶) به ۵۷ درصد رسیده است. همزمان با آغاز تحولات در میزان ورود زنان به آموزش‌عالی، یکی دیگر از مهم‌ترین تحولات در جامعه ایران از دهه دوم انقلاب به بعد تحولات جمعیتی و سیاست‌های جمعیتی متناظر با آن بوده است. با آشکار‌شدن نتایج سرشماری نفوس و مسکن در سال ۱۳۶۵ و مشاهدۀ میزان بسیار بالای رشد جمعیت، سیاست‌گذاران کلان جامعه به فکر آغاز سیاست‌های جمعیتی افتادند، به‌طوری‌که می‌توان ادعا کرد قانون برنامه‌های اول و دوم توسعه اقتصادی اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی با اختصاص بخش‌هایی از قانون به بحث سیاست‌های جمعیتی، قانون‌هایی کاملاً با جهت‌گیری جمعیتی بودند. نتیجۀ آغاز کاهش میزان باروری و کاهش میزان‌ رشد جمعیت، در سرشماری دوم پس از انقلاب (سال ۱۳۶۵) آشکار و در سرشماری‌های بعدی، پایین‌ترین میزان‌های رشد جمعیت در کشور گزارش شد.