کتاب تفسیر سوره مبارکه حمد نشر دانشگاه امام صادق (ع)

سوره‌ی «فاتحة‌ الکتاب» هم از نظر نزول که جنبه‌ی تکوینی باشد و هم از نظر تدوین و نوشتاری، در ابتدای قرآن کریم قرار گرفته است. بعضی از مفسّران معتقدند که این سوره، اولین سوره‌ی کاملی است که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده و اگر از سوره‌ی علق به‌عنوان اولین سوره‌ی نازله بر پیامبر اکرم (ص) نیز صحبت می‌شود، منظور پنج یا شش آیه‌ی ابتدایی سوره‌ی عَلَق است؛ زیرا در انتهای سوره‌ی عَلَق آیاتی هست که با اولین سوره‌ی نازله بودن تناسب ندارد. مانند آیات «أَرَأَیتَ الَّذِی ینْهَی عَبْداً إِذَا صَلَّی» که خیلی بعید است قبل از این‌که پیامبر اکرم (ص) رسماً به نبوت مبعوث شده باشند، نماز می‌خواندند و اکنون عدّه‌ای که اصلاً نماز پیامبر اکرم (ص) را ندیده‌ بودند، ایشان را از نماز نهی کرده و باز داشته باشند. لذا گفته‌اند ابتدا چند آیه‌ی اول سوره‌ی عَلَق نازل شده، و این سوره به‌تمامه و یک‌باره نازل نشده است، اما سوره‌ی فاتحة‌ الکتاب به‌طور کامل، اولین سوره‌ای است که به تمامه نازل شده و چون دین اسلام با نماز شروع می‌شود و هیچ نمازی هم بدون قرائت سوره‌ی فاتحة ‌الکتاب مقبول نیست: «لَا صَلَاةَ إِلَّا بِفَاتِحَةِ الْکتَابِ» قطعاً نزول این سوره در ابتدای بعثت بوده، و سوره‌ی حمد می‌بایست اولین سوره‌ای باشد که بر پیامبر اکرم (ص) نازل شده است. از ظاهر روایات نیز این‌طور برداشت می‌شود که سوره‌ی حمد، اولین سوره‌ی کامل و به‌تمامه نازل شده است. زمانی که مسلمانان با قرآن کریم مواجه شدند با چنین سوره‌ای برخورد می‌کردند؛ لذا می‌توان آن را اولین سوره تصوّر کرد و به همین جهت هم در اوّل کتاب نوشته شده تا در این‌صورت وضع با طبع تناسب داشته باشد. با توجه به احادیثی که وارد شده و مطالبی که در تفاسیر مختلف شیعه و سنّی درباره سوره‌ی «حمد» ذکر شده، این سوره از اهمیت بسیاری برخوردار بوده و آثار زیادی هم برای آن گفته شده است. به‌عنوان نمونه از سنّت و سیره‌ی مسلمانان این است که در هنگام یادکردن از گذشتگان و اموات، با قرائت سوره‌ی حمد آن‌ها را یاد می‌کنند. البته سوره‌های دیگر را نیز می‌توان خواند و به روح آنان هدیه کرد، ولی بهترین سوره‌ای که جامع قرآن باشد، سوره‌ی حمد است. همچنین برای شفای مریض‌ هم این سوره خوانده می‌شود، چنان‌که در کتب تفسیر، حدیثی و اخلاقی متعددی به موضوع وجود شفا در سوره‌ی حمد اشاره شده است. این سیره در رفتار همه‌ی مسلمانان اعم از شیعه و سنی مشاهده می‌شود و یک سنّت قطعی و معتبر است.