کتاب استنفورد ۷۸ ... زیبایی‌شناسی امر روزمره

در تاریخ زیبایی شناسی غرب گستره موضوعاتی که مورد توجه قرار گرفته اند از اشیا و پدیده های طبیعی، سازه ها، اشیای مفید و اعمال آدمیان تا آنچه امروزه هنرهای زیبا شمرده می شود گسترده است. اما از قرن نوزدهم این گفتمان [یعنی گفتمان زیبایی شناسی غرب] به طور روزافزون بر هنرهای زیبا متمرکز شده است. این محدود شدنِ گستره توجه با اهمیت نظریه نگرش زیبایی شناختی(۳) در زیبایی شناسی مدرن همسو نبود، نظریه ای که طبق آن عملاً محدودیتی برای آنچه می تواند منبع تجربه زیبایی شناختی شود وجود ندارد. گرایش به یکی دانستن زیبایی شناسی و فلسفه هنر در زیبایی شناسی قرن بیستم رونق گرفت، به ویژه درون سنت انگلیسی ـ آمریکایی.
در نیمه دوم قرن بیستم با پا گرفتنِ دوباره دلبستگی به طبیعت و محیط زیست و به دنبال آن کندوکاو در هنرهای مردم پسند، این گستره کم و بیش محدود زیبایی شناسی به دفعات زیر سوال رفت. زیبایی شناسی روزمره به این روندِ گسترده تر کردنِ گستره اش از راه گنجاندن اشیا و رخدادها و فعالیت هایی که زندگی روزمره مردم را می سازند ادامه می دهد. اما دقیق تر آن است که این تحول تازه را نه گشودن عرصه ای نو، که برگرداندن گستره زیبایی شناسی به جای اول خود بدانیم.
افزون بر این، بیرون از جهان غرب، سنت های فرهنگی بسیاری دلمشغول زیبایی شناسی زندگی روزمره اند، هرچند در قالب نظریه های زیبایی شناختی تدوین نشده اند. در برخی از سنت های فرهنگی، مانند سنت اسکیموها و ناواهو،(۴) ملاحظات زیبایی شناسانه در تمام فعالیت های روزمره تنیده است، از جمله در ابزارسازی. حتی در سنت هایی دیگر، مانند سنت ژاپنی و چینی، که در آن ها کنش های هنرآفرین مشخصی در زمینه نقاشی و ادبیات و تئاتر و مانند این ها وجود دارد، کنش های زیبایی شناختی در جای جای زندگی روزمره مردم جاری است. چه بسا در این سنت های فرهنگی نیازی نباشد گفتمانی زیبایی شناختی وجود داشته باشد که مشخصاً مختص به زندگی روزمره باشد.
در نتیجه، این برداشت که زیبایی شناسی روزمره در زمره تازه ترین یافته های گفتمان زیبایی شناسی است باید در بستر زیبایی شناسی انگلیسی ـ آمریکایی اواخر قرن بیستم جای داده شود. به بیان دیگر، زیبایی شناسی روزمره واکنشی بود علیه آنچه محدودیت بیش از اندازه گستره زیبایی شناسی پنداشته می شد. هدف زیبایی شناسی روزمره این بود که به تمام وجوه چندگانه زندگی زیبایی شناختی مردم چنان که باید توجه کند، از جمله به اجزای گوناگون سازنده زندگی روزمره: مصنوعاتی که روزانه از آن ها استفاده می کنیم، خرده کاری های گوشه و کنار خانه، تعامل با آدم های دیگر و فعالیت های متعارف روزانه مانند خوردن و پیاده روی و حمام کردن. همچنین، زیبایی شناسی روزمره می خواهد پژوهش های زیبایی شناختی را از تمرکز کم و بیش انحصاری بر زیبایی (و تا حدی بر والایی(۵)) که مشخصه زیبایی شناسی مدرن غرب است رها سازد. آن کیفیت هایی که در جای جای تجارب روزمره جاری اند در گستره زیبایی شناسی روزمره می گنجند، کیفیت هایی مانند خوشگل، دلنشین، ریخته و پاشیده، زننده، مقرون به سلیقه، کثیف، سرزنده و یکنواخت، گرچه می توان از کیفیت های بیشتری نام برد. مشخصه این موارد و کیفیت ها حضورشان در جای جای زندگی روزمره آدم هاست، فارغ از این که چه شغلی داشته باشند، سبک زندگی شان چگونه باشد، جایگاه اقتصادی و طبقه اجتماعی شان چه باشد، زمینه فرهنگی شان چه باشد و آشنایی شان با هنر چقدر باشد.
در زیبایی شناسی روزمره، افزون بر این که به موارد و کیفیت های بیشتری توجه می شود، موضوعاتی نظری نیز طرح می شود، موضوعاتی که جریان غالب رایج در زیبایی شناسی غرب به قدر کفایت به آن ها توجه نکرده است، از قبیلِ هویت نامعینِ متعلَّق [یا ابژه] تجربه زیبایی شناختی به سبب فقدان چارچوبی که به لحاظ نهادی توافق بر سر آن وجود داشته باشد، تغییرات و دگرگونی هایی که اشیای زندگی روزمره از سر می گذرانند، ناشناس بودنِ طراح و خالق در عموم موارد و غیاب هر نوع پدیدآورندگی(۶) مشخص در پس اشیای روزمره، درگیری تنانه با اشیا و فعالیت ها و پیامد عملی شان، و این گمان که برای احکام زیبایی شناختی معیاری وجود ندارد. زیبایی شناسی روزمره با پیش کشیدن این موضوعات پیش فرض هایی را زیر سوال می برد که دیرزمانی است پذیرفته شده اند و زیربنای گفتمان زیبایی شناسیِ هنرمحورند.(۷) اما مدافعان زیبایی شناسی روزمره طرح این ایرادها را راهی برای بی اعتبار کردن گفتمان تثبیت شده زیبایی شناسی نمی دانند. در عوض، می خواهند از این راه شناخت تازه ای از گفتمان رایج به دست دهند. همان طور که بیشتر وقت ها شکل های تازه هنر کیفیت ها و ارزش هایی را عرضه می کنند که پیش تر مورد توجه قرار نمی گرفتند و [بدین وسیله] جهان هنر(۸) (به تعبیر آرتور دانتو(۹)) را بارور می کنند، زیبایی شناسی روزمره می خواهد از راه به میدان آوردن شیوه های تازه پژوهش به گسترش کل گفتمان زیبایی شناسی کمک کند. در نتیجه، شرحی که در ادامه مطلب در باب زیبایی شناسی روزمره خواهد آمد بر چنین موضوعاتی متمرکز خواهد بود، موضوعاتی که برای روشن کردن و به پرسش گرفتنِ گفتمان مسلط زیبایی شناسی در فلسفه معاصر مغرب زمین طرح شده اند.

۱. تاریخچه اخیر بحث

با پا گرفتن زیبایی شناسی زیست محیطی، تلاش هایی در نیمه دوم قرن بیستم برای گستردن گستره زیبایی شناسی تا فراسوی هنرهای زیبا آغاز شد. کم و بیش همه نویسندگانی که در باب زیبایی شناسی روزمره قلم می زنند از کتاب جان دیویی به نام هنر به منزله تجربه(۱۰) الهام گرفته اند. این کتاب اولین بار در سال ۱۹۳۴ چاپ شد. به طور خاص، بحثی که دیویی در این کتاب درباره «به دست آوردنِ تجربه ای واحد» دارد نشان می دهد که تجربه زیبایی شناختی در هر جنبه ای از زندگی روزانه مردم ممکن است. از غذا خوردن یا حل مسئله ای ریاضی گرفته تا مصاحبه ای شغلی. دیویی با جا دادن «امر زیبایی شناختی» در سرشتِ نوعیْ تجربه به عوض قرار دادن آن در شی ء یا موقعیتی معین، راه را برای مدافعان زیبایی شناسی روزمره گشود تا جنبه های متعدد زندگی زیبایی شناختی انسان ها را بدون حد و مرزی از پیش طراحی شده بکاوند.
اگر زیبایی شناسی دیویی را بتوان کار کلاسیک گفتمان زیبایی شناسی روزمره شمرد، آثار اولیه آرنولد برلینت(۱۱) در باب قلمرو زیبایی شناختی و درگیری(۱۲) این روند را ادامه دادند. برلینت در آثار اولیه اش، علی رغم تمرکز بر تجربه هنر و بی آن که به طور مشخص به اصطلاح «زیبایی شناسی روزمره» اشاره کند، با تاکید بر فرایند تعاملی(۱۳) میان عامل تجربه گر و متعلَّقِ تجربه، توصیفی پدیدارشناختی از تجربه زیبایی شناختی به دست داد. این مفهوم «درگیری» در مقام الگویی برای زیبایی شناسی بر تجربه شخص در بیرون از محدوده هنر قابل اطلاق است. در واقع، آثار بعدی او درباره زیبایی شناسی زیست محیطی، هم ناظر به محیط زیست طبیعی و هم ناظر به محیط زیست مصنوع، و کارهای تازه تر او درباره زیبایی شناسی اجتماعی و زیبایی شناسی منفی(۱۴) همواره در حال گشودن گستره پژوهش های زیبایی شناختی بوده اند.
از میان دیگر آثار اولیه درخور توجه که به طور معین به موضوعات زیبایی شناسی روزمره می پردازند می توان به این موارد اشاره کرد: هنر و ارزش های انسانی (۱ ۹۷۶) اثر ملوین رِیدر(۱۵) و برترَم جساپ،(۱۶) تجربه به منزله هنر: زیبایی شناسی در زندگی روزمره ( ۱۹۸۳) اثر جوزف کاپفر،(۱۷) و کرانه های هنر: پژوهشی فلسفی در باب جایگاه هنر در زندگی روزمره ( ۱۹۹۲) اثر دیوید نویتز.(۱۸) همچنین، آثار تامس لدی:(۱۹) «کیفیت های زیبایی شناختیِ سطحی روزانه: منظم و مرتب`، ریخته و پاشیده`، تمیز`، کثیف`» ( ۱۹۹۵) و «برق زدن و درخشیدن» ( ۱۹۹۷). مارسیا ایتون(۲۰) در اثر خود به نام زیبایی شناسی و زندگی خوب ( ۱۹۸۹) و بعدتر در شایستگی زیبایی شناختی و اخلاقی ( ۲۰۰۱) به موضوعات زیبایی شناختیِ بیرون از چارچوب هنر توجه بسیاری داشته و بر تلاقی زیبایی شناسی و امر اخلاقی تاکید ویژه ای کرده است.
اولین مجموعه از متن های برگزیده در باب این موضوع زیبایی شناسی زندگی روزمره است به ویراستاری اندرو لایت(۲۱) و جاناتان م. اسمیت.(۲۲) این گزیده در سال ۲۰۰۵ منتشر شده و حاوی مقالات بسیاری است که در کنار هم پایه و اساس نوشته های نوظهورتر درباره زیبایی شناسی روزمره اند. یکی از مجموعه های تازه تر ویژه نامه ای است در باب «هنرسازی»(۲۳) ( ۲۰۱۲) به ویراستاری اُسی نائوکارینن(۲۴) و یوریکو سایتو(۲۵) که در [نشریه] زیبایی شناسی معاصر منتشر شده است. مقالات این مجموعه، راهبردی را می کاوند که روزبه روز پرطرفدارتر می شود، یعنی رویکرد هنری داشتن به ابعاد گوناگون زندگی، از کسب و کار و آموزش و پرورش گرفته تا علم و ورزش.
به موازات این آثار که به گستره وسیعی از زیبایی شناسی روزمره می پردازند، برخی آثار بر جنبه های معینی از زندگی روزانه تمرکز دارند، مانند زیبایی شناسیِ ناظر به چشایی(۲۶) (Korsmeyer 1999)، زیبایی شناسی منزل(۲۷)McCracken) (2001، زیبایی شناسی بدن(۲۸) (Shusterman 1999, 2013; Bhatt 2013 و [در دست انتشار] Irvin forthcoming)، زیبایی کارکردی(۲۹) (Parsons & Carlson 2008) و زیبایی شناسیِ طراحی(۳۰) (Forsey 2013).
اولین اثری که عنوان خاص زیبایی شناسی روزمره را داراست و فقط یک مولف دارد اثر کاتیا مندوکی است(۳۱) با عنوان فرعی یومیه شناسی:(۳۲) بازی فرهنگ و هویت های اجتماعی که در سال ۲۰۰۷ منتشر شد. این بانوی نویسنده نقد همه جانبه ای بر گفتمان زیبایی شناختی غالب غرب عرضه می کند، گفتمانی که بارِ، به قول او، «بت واره های»(۳۳) عرصه هنر و زیبایی را بر دوش می کشد. مندوکی همچنین تحلیل نشانه شناختی مفصلی به دست می دهد از زیبایی شناسی نهفته در زمینه های گوناگون، از دین و آموزش و پرورش گرفته تا خانواده و پزشکی. تقریباً بلافاصله پس از انتشار کتاب مندوکی، زیبایی شناسی روزمره اثر یوریکو سایتو منتشر شد.
آثار مندوکی و سایتو، که هر دو عنوان زیبایی شناسی روزمره را یدک می کشند، در کنار یکدیگر جایگاه زیبایی شناسی روزمره در مقام زیرمجموعه ای از رشته زیبایی شناسی را فراهم آوردند. گفتمان زیبایی شناسی روزمره با انتشار کتاب امر غیرمعمولی در امر معمولی: زیبایی شناسی زندگی روزمره ( ۲۰۱۲) نوشته تامس لدی به شکلی استوار تثبیت شد. این کتاب ها راه را برای بحث هایی در باب این موضوع در نشریاتی از قبیل نشریه زیبایی شناسی و نقد هنری، نشریه بریتانیایی زیبایی شناسی و زیبایی شناسی معاصر، چنان که در کتابنامه آمده است، باز کردند، بحث هایی که روزبه روز داغ تر می شوند.
هرچند اثر سایتو دربردارنده بحث گسترده ای در باب زیبایی شناسی ژاپنی است، اولین کندوکاوِ آشکارا و مشخصا چندفرهنگی در باب زیبایی شناسی روزمره در قالب گزیده ای از متون انتشار یافت با عنوان زیبایی شناسی زندگی روزمره: شرق و غرب ( ۲۰۱۴) به ویراستاری لیو یوئدی(۳۴) و کرتیس کارتر(۳۵) که بخش هایی از آن درباره زیبایی شناسی چینی است.