کتاب شبح کژدم نشر گیلگمش

شبح کژدم، دومین اثر بلند کیانوش عیاری، در اواسط دهه‌ی شصت ساخته شد و تحسین مخاطبان را برانگیخت. عیاری در این فیلم چه از نظر ساختاری و چه مضمونی به سراغ تجربه‌ای کاملاً متفاوت با اولین فیلم خود، تنوره‌ی دیو، رفته است. شبح کژدم اثری شهری با ساختار روایی تودرتو و پیچیده است؛ تنوره‌ی دیو اثری روستایی است و پیرنگی سرراست دارد. از حیث ساختاری، روایت غیرخطی، پرش‌های زمانی و فرم «فیلم در فیلم» سبک خاص و متفاوتی به فیلم بخشیده که در سینمای ایران آن دوران بدیع و نوآورانه بود. در این شیوه‌ی روایی، وقایع با ترتیب زمانی معمول روایت نمی‌شوند و ابعاد مختلف شخصیت‌ها و داستان عمق و جذابیت بیش‌تری پیدا می‌کند. پرش‌های زمانی به فیلم‌ساز این امکان را می‌دهد که میان دوره‌های زمانی مختلف حرکت کند و درون‌مایه‌ و احساسات مدنظرش را به ‌‌شکلی موازی نمایش دهد. علاوه‌براین، تماشاگر نیز به مشارکت فعالانه دعوت می‌شود تا خود رابطه‌ی میان وقایع را کشف کند. شبح کژدم روایتی روان‌شناختی و تاریک از زندگی جوانی شیفته‌ی سینما به نام محمود است که می‌خواهد اولین فیلمش را بسازد، اما با موانع و چالش‌هایی مواجه می‌شود که در نهایت او را به ورطه‌ی پریشان‌حالی و اخلاق‌ستیزی می‌کشاند. سکانس دفتر سینمایی یکی از صحنه‌های برجسته‌ی فیلم است که مستقیماً وضعیت سینمای ایران را در آن زمان نقد می‌کند. در این سکانس، عیاری به‌خوبی تجاری‌ شدن سینما و روند بی‌روحی را که بر آن حاکم شده به تصویر می‌کشد. دفتر سینمایی نماد صنعتی بی‌روح است، جایی که تهیه‌کنندگان، فاقد سواد و تجربه‌ی هنری و بی‌توجه به کیفیت و ارزش هنری آثار، تنها به دنبال منافع مالی و ساخت فیلم‌های پرفروش‌اند. در چنین فضایی، محمود نمادی از هنرمند اصیل و ایده‌پرداز است که تلاش می‌کند فیلمی معنادار بسازد. او به‌وضوح در این محیط جایی ندارد و نمی‌تواند با اصول سطحی و تجاری حاکم بر سینما کنار بیاید. این تضاد بین محمود و تهیه‌کنندگان سینمای بدنه به‌خوبی نشان‌دهنده‌ی تفاوت دو نوع سینماست: سینمای هنری و سینمای تجاری. درحالی‌که سینمای تجاری به دنبال جذب مخاطب عام با کم‌ترین هزینه و بیش‌ترین سود است، محمود نماینده‌ی سینمایی است که بر هنر، اصالت و معنا تأکید می‌کند. این سکانس به دل‌زدگی محمود از دنیای تجاری و سرخوردگی او از جامعه‌ی هنری بی‌روح اشاره دارد، که در نهایت به جامعه‌گریزی او می‌انجامد. این احساس جامعه‌گریزی به‌ گونه‌ای استعاری، شرایط سخت و پرمانع هنرمند مستقل و اصیل را در مقابل سازوکارهای تجاری و غیرهنری سینما به تصویر می‌کشد. شبح کژدم شبیه یک «فیلم در فیلم» است، یعنی فیلمی درون فیلم اصلی در جریان است. در این فیلم، دو داستان به موازات هم پیش می‌روند: داستان اصلی که ماجرای محمود و تلاش او برای تولید فیلمی به نام شبح کژدم است، و داستان فرعی وقایع فیلمی است که محمود در حال ساختن آن است.