کتاب آهوی لنگ چاپ و نشر بین الملل

یکی از کهنه سؤال‌هایی که از دیرباز ذهن انسان‌های کنجکاو را همواره به تأمل فراخوانده، مسئله جبر و اختیار است. در اهمیت این موضوع همین‌قدر کافی است که بدانیم هیچ اندیشمندی را نمی‌توان یافت که با شناخت طبیعت انسانی و مراتب مختلف آن سروکار داشته باشد، ولی این مسئله ضرورت حل‌‌ و‌ فصل خود را به او تحمیل نکرده و یا دستِ‌کم توجه او را به خود جلب ننموده باشد.

پرسش اصلی در این خصوص آن است که آیا انسان (دستِ‌کم در برخی از رفتارهای خود) مختار است و یا در تمامی رفتارها هیچ اختیاری از خود ندارد و هرآنچه انجام می‌دهد از سر جبر و ضرورت است؟

در اینجا منظور از اختیار آن است که رفتار آدمی براساس قدرت، آگاهی و اراده انجام پذیرد؛ به‌گونه‌ای که بتواند به ترک آن نیز اقدام ورزد. به‌ عبارت‌‌ دیگر، فعلِ اختیاری آن است که براساس انتخاب و گزینش یک شخص و از روی تصمیم و قصد واقع شود. البته اختیاری بودن یک عمل لزوماً بدان معنا نیست که با رغبت کامل قلبی انجام پذیرد؛ زیرا چه‌بسا آدمی عملی را برخلاف تمایل اولیه خود، اما به‌طور ارادی و با علم به سودمندی آن انجام ‌دهد.

به هر ترتیب، در پاسخ به این پرسش سه نظر کلی همواره وجود داشته است:

الف. گروهی طرفدار جبر هستند و هیچ‌یک از کارهای آدمی را اختیاری نمی‌دانند.

ب. گروهی از اختیار جانبداری می‌کنند و انسان را در بعضی از رفتارهایش مختار می‌پندارند.

ج. گروهی که نه جبر را می‌پذیرند و نه اختیار را، بلکه راه میانه این دو را برمی‌گزینند (اَمرٌ بینَ الاَمْرَیْن).