کتاب طنزآوران جهان نمایش جلد 22 نشر گویا

کمدی، آنچه که ما آن را در معنای وسیع و عام آن، نمایش‌های شادی‌آور می‌خوانیم، نخست در میان مردم فرودست حتا عوامِ جامعه، زاده می‌شود و گسترش می‌یابد: جشن‌های روستایی و مردمی همیشه بستری بوده مناسب برای رشد ادبیات عامیانه، شعر و ترانه و خرده‌نمایش‌های شادی‌آور. از ابتدای کار نمایش در اروپا، برخی از کمدی نویسان به اصطلاح رسمی، به ادبیات عامیانه و نمایش‌ها و سنت‌های مردمی روی خوش نشان داده و عناصری از آنها را با فنون نگارشی خود تلفیق می‌کردند. کافیست نگاهی بیاندازیم به آثارِ «پلوتوس» و «ترنس» رومی.

آئین مسیحیت یکسره در مقابل تمامی سنتی‌های شادی آور مردمی می‌ایستد و آنها را مذموم و ممنوع اعلام می‌کند. اما روستائیان و مردم عامی کوچه و بازارهای شهر، به مناسبت و یا به بهانه‌های گوناگون ـ گاه دور از چشم کلیسا ـ به برپایی گونه‌هایی از نمایش‌های کمدی و مردمی دست می‌زنند، که حاصل آنها تولد کمدی فرس‌ها در دوره آخرین قرون وسطا است. (برای آگاهی بیشتر رجوع کنید به دفتر چهاردهم از همین مجموعه و مقدمه پژوهشی آن.)

شاید مولی‌یر، نخستین شاعر و کمدی نویسِ رسمی‌ای باشد که از سنت‌های نمایشی مردمی- کمدیا دلارته‌ایتالیایی و فرس‌های فرانسوی قرون وسطایی- بهترین بهره را می‌برد و کمدی‌های کم نظیری را خلق می‌کند (رجوع کنید به دفتر دهم همین مجموعه).

در قرن هیجدهم کارلو گولدونی، در‌ایتالیا، کمدیا دلارته را با استادی تمام در جامه کمدی‌های رسمی درمی‌آورد (دفتر شانزدهم همین مجموعه).

پایان سده هیجدهم ـ عصر خرد ـ در اروپا با تحولات بنیادین اجتماعی، سیاسی و فرهنگی همراه بود. تئاتر در‌این میان به بستری برای اندیشه‌های خردورزان تبدیل شده بود؛ کمدی نیز از‌این امر مستثنا نبود. کمدی نویسان نیمه دوم سده هیجدهم همان راهی را برگزیدند که «دنی دیدرو» و «ولتر» ـ هر دو فیلسوف اما ادیب ـ در سال ۱۸۶۰ گشوده بودند: «نه تراژدی، نه کمدی، هیچکدام بیانگر زندگی نیستند، زندگی همیشه موقعیتی بینابین است، یعنی که جدی است، چیزی که باید خردمندانه باشد!»

انقلاب کبیر فرانسه (۸۹-۱۷۹۳)، خطِ پایانِ حکومت اشراف بر فرانسه بود و پس از آن، در آغاز قرن نوزدهم، طبقه سوداگر شهری زمام قدرت اجتماعی و فرهنگی را به دست می‌گیرد. «بورژوازی» حاکم، تئاتر را آنچنان می‌خواهد که پاسخگوی بزرگ طلبی‌های او باشد: در تراژدی، «ناکامی عاشقانه» را جایگزین «اضطرابِ انسان از سرنوشت محتومش» می‌کند و در کمدی «معصومیت و ساده لوحی را» جایگزین «شرارت و حقه بازی»!

اوژن اسکریب (۱۷۹۱-۱۸۶۱) فرانسوی، با بکارگیریِ فنون کمدی‌های کلاسیک و تلفیق آن با ترانه‌های شادی آور مردمی به ویژه ترانه‌های طنز ودویل، کمدی‌های اصطلاحاً خوش ساختی را نوید می‌دهد که چندی بعد به «کمدی و دویل» مشهور می‌شوند. اندکی پس از او، اوژن لابیش ـ دنباله رو اسکریب ـ این شیوه از کمدی‌نویسی را به اوج شکوفایی خود می‌رساند. در این دفتر (بیست‌ودوم) همچون دفتر پیشین (بیست‌ویکم) از مجموعه «طنزآوران جهان نمایش» چهار کمدی تک‌پرده‌ای از اوژن لابیش را عرضه داشته‌ایم که بیشتر آنها «کمدی و دویل» هستند و به همین مناسبت در مقدمه نیز ـ پس از معرفی لابیش ـ به توضیح درباره این‌گونه از کمدی خواهیم پرداخت.

-متن از پیشگفتار کتاب-