کتاب کلیله و دمنه نشر مرکز

یکی از تأثیرگذارترین متون فارسی در زمینه‌های زبان، ادب، فرهنگ، اخلاق... کتاب نامدار کلیله و دمنه است که در مورد آن در لغت‌نامه‌ی دهخدا به اختصار چنین آمده است:

«کلیله... نام شغالی که قصه او در کتاب کلیله و دمنه مشهور است (آنندراج)... و کلیله و دمنه از جمله کتبی است که از سانسکریت به پهلوی و از پهلوی به وسیله عبدالله بن المقفع به تازی و از تازی نخستین بار به فرمان نصر بن احمد به نثر دری و سپس از روی همان ترجمه به وسیله رودکی به شعر پارسی درآمد و آنگاه در اوایل قرن ششم یک بار دیگر با نشر منشیانه بلیغ ترجمه دیگری از آن ترتیب یافت که کلیله و دمنه بهرامشاهی است، و به دست ابوالمعالی نصرالله بن محمد بن عبدالحمید منشی صورت گرفته است (از تاریخ ادبیات در ایران تألیف صفا، ج ۲، ص ۹۴۸)».

اما معرفی مفصل‌تر و نسبتا جامع آن در دایره‌المعارف فارسی استاد غلامحسین مصاحِب به این صورت انجام گرفته است:

«کلیله و دمنه یا کلیله و دمنه‌ی بهرامشاهی، مجموعه‌ای از قصص و حکایات اخلاقی، به نثر فارسی، از انشای نصرالله منشی، که در حدود ۵۳۸-۵۳۹ ه . ق. از روی ترجمه‌ی عربی عبدالله ابن المقفع به فارسی نقل شده است. نام کتاب به مناسبت اسم فرضی دو شغال است ـ یکی به نام کلیله و دیگری به نام دمنه ـ که به دربار شیر، پادشاه حیوانات منسوبند، و چند باب اوایل کتاب شامل مذاکرات و مفاوضات آنها است. اصل قسمت عمده‌ی کتاب هندی است، و مأخوذ است از مجموعه‌ای به نام پنجتنترا (یا پنجتنتره) و بعضی مطالب مأخوذ از مهابهاترا، که در زمان خسرو انوشیروان، به وسیله‌ی برزویه‌ی طبیب، از هندی به پهلوی نقل شده، و از مآخذ دیگر نیز چیزهایی بدان افزوده شده است. این مجموعه‌ی پهلوی برزویه بعدها به زبان سُریانی نقل شده، و عبدالله ابن مقفع نیز آن را به عربی ترجمه کرده است، که آن ترجمه مأخذ نقل فارسی کلیله و دمنه‌ی بهرامشاهیِ موجود است.

کلیله و دمنه از همان ابتدای نقل به پهلوی، و بعدها پس از نقل به عربی، مورد توجه اهل سیاست واقع شده است...

کلیله و دمنه‌ی بهرامشاهی مطابق قدیمی‌ترین نسخه‌ی موجود فعلی، با دیباچه و خاتمه‌ی مترجم، ۱۹ باب است، که از آن میان ۱۰ باب از اصل هندی است، و باقی الحاقات مترجمان پهلوی و عربی است. ترجمه‌ی پهلویِ برزویه امروز در دست نیست، لیکن یک ترجمه‌ی سُریانی از این نقل پهلوی در حدود سال ۵۷۰ بعد از میلاد شده که موجود است. در عربی نیز ـ غیر از ترجمه‌ی منثور ابن مقفع، و خلاصه‌ی خالی از قصص و فقط متضمن فواید اخلاقی کتاب، منسوب به مأمون خلیفه ـ ترجمه‌های منثور و منظوم دیگر از کلیله به عمل آمده است که از آن جمله بوده است ترجمه‌ی منثور عبدالله ابن هلال اهوازی، و ترجمه‌ی منظوم سهل ابن نوبخت و اَبان ابن عبدالحمید؛ چنان‌که در فارسی نیز، غیر از کلیله‌ی بهرامشاهی، ترجمه‌های متعدد به نظم و نثر از کلیله و دمنه شده است. از آن جمله است ترجمه‌ی منظوم رودکی، که جز ابیات پراکنده‌ای از آن موجود نیست.

از آنچه بعد از کلیله‌ی بهرامشاهی به وجود آمده است، ترجمه‌ی منظوم قانعی طوسی، تهذیب منثور کاشفی موسوم به انوار سهیلی، و همچنین جاویدان خرد، عیار دانش، و نگار دانش را می‌توان نام برد.

-متن از پیشگفتار کتاب-