کتاب فدک در تاریخ نشر دارالصدر

در پی شبی دراز که بال‌های سیاهش را در طول قرن‌ها بر آسمان امت اسلامی گسترده و آن‌را در ظلمتی عمیق از عقب‌ماندگی و ایستایی و سقوط فرو پیچیده بود‌، از نیمه سده بیستم میلادی نشانه‌های زندگی تازه در افق این امت درخشیدن گرفت و کیان بلندبالا و نیرومند اسلام که قرن‌ها زیر زنجیرهای مستکبران و ستمگران دچار ضعف و سستی شده بود‌، نیروی خود را باز یافت‌، تا آن‌جا که با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران به راهبری امام خمینی با سرزندگی و پویایی و قدرت و سرافرازی برپا ایستاد و آسایش مستکبران را برهم زد و رؤیاهای طمع‌پیشگان و استعمارگران را پریشان نمود‌. روشن است که امت اسلامی تحقق این زندگی تازه را وامدار امام خمینی است‌، اما بی‌تردید در زمینه اندیشه و نظر‌، این زندگی را مدیون سنگربانان بزرگی است که با هوشیاری تمام به شناساندن مکتب اسلام و دفاع از تمامیت آن برآمدند. پیشاپیش ایشان استاد بزرگ‌، شهید والامقام سید محمد باقر صدر است که دیدبان تیزبین و پیشگام بزرگ نهضت فکری نوین بود‌؛ چراکه او توانست از رهگذر آثار و افکار نوآورانه و نیز عمیق و همه‌جانبه‌اش راه امت اسلامی را فراسوی خیزش فکری فراگیر اسلامی‌، هموار گرداند‌، آن هم در میان انبوهی از جریان‌های گسترده فکری وارداتی که برای چیرگی بر مراکز تصمیم‌گیری فکری و فرهنگی جوامع اسلامی و تسلط بر عقل و دل اندیشمندان و فرهیختگان این جوامع رقابت داشتند. شهید سید محمدباقر صدر از رهگذر توانمندی بی‌مانندش توانست با اندیشه اسلامی نوآورانه خود‌، با بزرگان و اندیشمندان تمدن نوین مادی به رقابت برخیزد و فراروی عقل‌های آزاد‌، از بطلان افکار الحادی و بی‌پایگی بنیان‌های فکری و نظری تمدن مادی پرده بردارد و پویایی اندیشه اسلامی و قدرت بی‌مانندش را در حل مشکلات جامعه انسانی امروز و اداره زندگی نوین بر مبنای دادگری و رفاه جامعه اثبات نماید‌. از این فراتر‌، نوآوری‌های فکری مکتب شهید صدر در چارچوبی خاص محدود نبود و همه عرصه‌های اندیشه اسلامی را دربر می‌گرفت‌، از قلمرو عام آن گرفته تا زمینه‌های تخصصی روزآمد مانند اقتصاد اسلامی و فلسفه تطبیقی و منطق جدید و نیز اندیشه اسلامی سنتی‌ همچون فقه‌، اصول‌، فلسفه‌، منطق‌، کلام‌، تفسیر و تاریخ‌. وی در هریک از این شاخه‌ها انقلابی فکری پدید آورد و پژوهش علمی در آن زمینه را تا مرحله‌ای تازه و متمایز‌، خواه در روش و خواه در محتوا ارتقا بخشید‌. به رغم گذشت بیش از سه دهه از شهادت استاد‌، هم‌چنان مراکز علمی و پژوهشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقی از فکر و دانش او الهام می‌گیرند و ساحت اندیشه به آثار علمی و نوآوری‌های وی در همه عرصه‌های پژوهش و تحقیق علمی، سخت محتاج است‌. از این‌رو پژوهشگاه علمی تخصصی شهید صدر احیای میراث علمی و فکری وی را به شکل سزاوارِ شأن گران‌مایه آن‌، در طلیعه کار خویش قرار داد‌. با عنایت به آن‌که بسیاری از آثار شهید صدر به چاپ رسیده است‌، این وظیفه مهم بر دو محور استوار شد‌: ۱. تحقیق دوباره هر اثر برای دستیابی به متن اصلی مؤلف که تا حد امکان از خطاهای راه یافته در آن پیراسته باشد‌. میراث فکری شهید صدر علوم و زمینه‌های تخصصی گوناگون در زمینه معارف اسلامی را در سطوح فکری مختلف دربر می‌گیرد‌. بدین روی پژوهشگاه وظیفه تحقیق در این زمینه را بر عهده یک گروه علمی زیر نظر دانشمندان متخصص در شاخه‌های گوناگون اندیشه اسلامی‌، فراهم آمده از شاگردان آن شهید و نیز عالمان دیگر وانهاد‌. این گروه علمی توفیق یافت تا آن آثار را با بالاترین درجه دقت و امانت‌داری علمی عرضه نماید‌. شاخصه‌های علمی و فنی امر پژوهش متون عربی را به تفصیل در مقدمه آن آثار یادآور شده‌ایم‌. ۲. ترجمه این آثار به زبان‌های زنده، در حد امکان. در این میان ترجمه فارسی این آثار به دلایل مختلف از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است‌، از جمله‌ نیاز مبرم فرهیختگان فارسی زبان‌‌، تا در کشاکش برخورد آرا و افکار دوره معاصر‌، اندیشه‌های بنیادین دینی و اسلامی خود را از منابع اطمینان‌بخشی دریافت کنند‌، و بدون تردید آثار به‌جای‌مانده از این استاد فقید‌، از چنین ویژگی‌ای برخوردار است‌. پیش از این برخی از کتاب‌های استاد شهید به زبان فارسی ترجمه و منتشر شده بود‌، که باید از همه مترجمان عالیقدری که در این زمینه تلاش‌های ارزشمندی نمودند تشکر و قدردانی کرد‌، اما بیشتر این آثار ویژگی‌های مطلوب ترجمه امانت‌دار و گویا و رسا را نداشتند‌. افزون بر این همین ترجمه‌ها نیز هم‌اکنون در بسیاری از مراکز فرهنگی و علمی در دسترس علاقه‌مندان نیست‌. برخی از آثار به‌جای‌مانده از شهید بزرگوار با کوشش این پژوهشگاه و پس از شهادت مؤلف آن به‌دست آمده و چاپ شده‌اند، از این‌رو این آثار جدید و یا برخی از آن‌ها، نیازمند ترجمه به زبان‌های دیگر می‌باشند‌. با توجه به نکات بالا پژوهشگاه بر آن شد که مهم‌ترین تألیفات شهید صدر را به شیوه‌ای صحیح و توسط گروهی از مترجمان زبده به زبان فارسی برگردانده و در اختیار اهل فضل و علم قرار دهد‌. در این ترجمه‌ها سعی وافر بر آن بوده است که امانت و دقت در نقل آرا و افکار به خوبی رعایت شود، علاوه بر آن، گویایی و شیوایی آن‌ها نیز در حد مطلوب فراهم باشد‌. البته پس از پایان کار ترجمه‌، ویرایش‌های محتوایی و صوری و تطبیق ترجمه با متن عربی با دقت تمام انجام گرفت تا هرگونه خلل احتمالی در این زمینه منتفی شود‌. مجموعه‌ای که اکنون پیش روی خواننده گرامی قرار دارد، در بردارنده سه کتاب از آثار ارزشمند شهید صدر است. نخستین اثری که در این مجلد پیش روی خوانندگان گرامی قرار می‌گیرد، «فدک در تاریخ» نام دارد که از جذاب‌ترین و ژرف‌ترین آثار نگاشته شده در موضوع فدک به شمار می‌رود؛ یعنی موضوعی که در زمره تنگناهای سخت تاریخ اسلام جای دارد و احساس‌های متضادی در سایه آن گرد آمده است. آن‌چه مایه شگفتی است، این است که شهید صدر در هنگام انجام این پژوهش، در میانه دومین دهه عمر گرامی خویش به سر می‌برده است. با وجود این، عمق و دقت مباحث تاریخی، فقهی و فلسفی کتاب، خیره‌کننده است و به‌تنهایی برای گواهی بر نبوغ و احاطه علمی شهید صدر کفایت می‌کند. دومین کتابی که در این مجلد جای دارد، «پژوهشی درباره ولایت» است که نویسنده شهید آن را به عنوان دیباچه‌ای بر کتاب «تاریخ الشیعه الامامیه و اسلافهم» تألیف دکتر عبدالله فیاض (۱۳۳۵-۱۴۰۴ق.) نگاشته است. این اثر اولین بار به صورت مستقل با نام «التشیع و الاسلام» و سپس با نام‌های گوناگون انتشار یافت؛ اما ما این نام را برای آن برگزیدیم؛ زیرا خود نویسنده در نامه‌های گوناگون از این اثر با نام «بحث حول الولایه» یاد کرده است. پس از چاپ اولین ترجمه کتاب به زبان فارسی، نقدهایی بر این اثر از سوی برخی‌ اندیشمندان وارد شد. شهید صدر آن نقدها را در نوشته‌ای مجزا پاسخ گفت که سوگ‌مندانه به‌ دلایلی به چاپ نرسید. از این رو نویسنده، بخش‌هایی را که در واقع پاسخ به آن نقدها بود، به متن نخست کتاب افزود. «گروه تحقیق» آن افزوده‌ها را که به قلم نویسنده بزرگوار سامان‌یافته بود، به دقت بررسی و به این اثر اضافه کرده است. سومین اثر که در این مجلد جای گرفته، کتاب «پژوهشی درباره امام مهدی(ع)» است که آن شهید به عنوان دیباچه کتاب «موسوعه الإمام المهدی (عج)» تألیف شهید بزرگوار آیت الله سید محمد صدر نگاشته بود و بعدها به صورت اثری مستقل به چاپ رسید. این اثر نیز همانند دیگر آثار شهید سید محمد باقر صدر جایگاهی والا دارد و با حجم اندک، پاسخ‌هایی منطقی و قانع‌کننده به پرسش‌ها و ابهام‌ها درباره اندیشه مهدویت به دست می‌دهد.