کتاب حاشیه نشینی و راهکارهای ساماندهی آن در جهان نشر آذربرزین

حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی پدیده‌ای است که به دنبال تحولات ساختاری و بروز مسائل و مشکلات اقتصادی - اجتماعی مانند جریان سریع شهرنشینی و مهاجرتهای روستایی لجام گسیخته در بیشتر کشورهای جهان به ویژه کشورهای جهان سوم پدیدارگردیده است. این مشکل شهری صرفاً مسأله‌ای کالبدی و فیزیکی نبوده و از عوامل کلان ساختاری در سطح ملی و منطقه‌ای ناشی می‌شود. رشد فزاینده جمعیت شهری از توان سازمانهای دولتی و غیردولتی جهت توسعه و ارائه خدمات و تسهیلات شهری برای این جمعیت فزاینده پیشی گرفته و برآورده نشدن نیاز مسکن و سرپناه اقشار کم‌درآمد در فضای رسمی و برنامه‌ریزی شده شهر، حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی را به گونه‌ای بی‌سابقه گسترش داده است. آمارهای ارائه شده از جانب سازمانهای بین‌المللی نشان می‌دهد حدود یک- ششم از جمعیت جهان در مناطق زاغه‌ای و حاشیه‌ای زندگی می‌کنند و فاقد تسهیلات کافی شهری هستند. قشر فقیر شهری، در چرخه‌ای از فقر، کمبود امکانات بهداشتی، شرایط نامطلوب زندگی و بی‌سوادی گرفتار شده‌اندکه در این چرخه دلایل این نابسامانی‌ها کاملاً مشخص نیست. بهبود بخشیدن به شرایط فیزیکی و کالبدی این مناطق مانند بهسازی شرایط زیست محیطی و بهداشتی، به تنهایی نمی‌تواند این چرخه باطل را از بین ببرد؛ بنابراین توجه به توسعه اقتصادی و اجتماعی این مناطق در سطح کلان بسیار ضروری به نظر می‌رسد. در این رابطه تمایلات سیاسی، توان مدیریتی، توان مالی، محدودیتهای ناشی از آیین‌نامه‌ها، بازار زمین، قوانین و سیاستهای مربوط به اراضی و ... ، همگی موانعی را در گسترش برنامه‌های سامان‌دهی و توانمندسازی این مناطق به وجود می‌آورند. با از بین بردن موانع و محدودیتهای فوق و تهیه و اجرای طرحهای یارانه‌ای جهت مشارکت بیشتر ساکنان، می‌توان تغییرات گسترده‌ای در وضعیت مناطق زاغه‌نشین و حاشیه‌نشین یک کشور ایجاد کرد. فقر شهری و شرایط بد زندگی برای میلیونها نفر از ساکنان مناطق حاشیه‌نشین شهرها که از حقوق اولیه انسانی محرومند، نیازمند تلاش جدی اقشار مختلف جامعه، مسؤولان دولتی و غیردولتی، برنامه‌ریزان و صاحب‌نظران مسائل شهری و منطقه‌ای است. با لحاظ کردن مسألة حاشیه‌نشینی در برنامه‌ریزیها و سیاست‌گذاریها و تشریک مساعی با ساکنان جهت سامان‌دهی و بهسازی بافتهای نابسامان شهر می‌توان امکان توسعه پایدار شهری را فراهم ساخت. درکشور ما نیز جریان سریع شهرنشینی در۲۰ سال گذشته حاشیه‌نشینی و اسکان غیررسمی را به دنبال داشته و این پدیده در حال رشد، مشکلات اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، امنیتی و زیست محیطی فراوانی را در اغلب کلان‌شهرهای ایران به وجود آورده است. مشهد پس از تهران بزرگترین کلان‌شهر کشور بوده و رشد سریع شهرنشینی را در چند سال گذشته تجربه کرده است. بخش عمده این رشد به حاشیه شهر مشهد اختصاص داردکه جمعیتی معادل ۶۵۰ هزار نفر و وسعتی بیش از ۲۰۰ کیلومتر مربع را شامل می‌شود. شهرنشینی شتابان و ادامه روند کنونی برنامه‌ریزیها، جمعیت شهری بیشتری را در آینده به سوی این منطقه شهری سوق داده و مشکلات شهری بیشتری را به وجود خواهد آورد. مناطق حاشیه‌نشین این شهرکانون هزینه‌ها، کمبودها، نارضایتیها، ناهنجاریهای اجتماعی، روانی و فرهنگی و مسائل ضدامنیتی شده است و بدیهی است در آینده ای نه چندان دور و در صورت بی‌توجهی به آن سبب نا امن‌تر شدن شهر مشهد خواهد شد.