کتاب دریانوردی نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

دانشنامۀ جهان اسلام دایرة‌المعارفی است دربارۀ شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزۀ وسیعی از علوم و معارف را دربر می‌گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیرۀ انبیا و اولیا و ائمه (علیهم‌السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام. بخشی از مقالات دانشنامۀ جهان اسلام، به‌خصوص آنچه دربارۀ اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده است که هم مؤلفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامۀ ایران و اسلام و دایرة‌المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایرة‌المعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامۀ جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست‌و‌جو در دایرة‌المعارفهای مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسب‌تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقالۀ معتبر به مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است. به‌معنای راندن و تعیین مسیر حرکت کشتی یا قایق، چگونگی ساختن کشتیها و راندن آنها در دریا و نیز شناسایی مختصات جغرافیایی دریاها و شهرهای ساحلی و شناسایی ساعات شبانه‌روز و آگاهی از محل و جهت وزش بادها و تندبادها و دیگر مباحث مرتبط با راندن کشتیها. معادل الملاحة/ علم الملاحة در عربی. دربارۀ دریانوردی و کشتیرانی مردم عرب شبه‌جزیرۀ عربستان در دوره‌های پیش از اسلام، اطلاعات بسیار اندک است. ظاهراً در عربستان جنوبی برای تجارت با افریقاییان از کلَک برای راندن در دریای سرخ به‌سوی سواحل افریقایی استفاده می‌کردند. بنابر برخی اطلاعات محدود، هندیان و ایرانیان کالاها را از راه دریا به بنادر عربستان و سپس اعراب آنها را از طریق خشکی به شمال عربستان می‌رساندند. کالاهای صادراتی عربستان را نیز کشتیهای یونانی یا رومی در بنادر جنوبی عربستان یا در نزدیکی باب‌المندب تحویل می‌گرفتند و به بنادر انتهای دریای سرخ می‌بردند. به‌این‌ترتیب، سفرهای دریایی در میان عرب چندان معمول نبود. شاید تنها گروههایی از ساکنان ساحلی در عمان، صُحار، مسقط یا عدن و نقاطی از سواحل دریای سرخ با تجارت دریایی پیوندهایی داشته‌اند، اما دربارۀ اقدامات دریایی یا کشتی‌سازی همین مناطق هم اطلاع روشنی در دست نیست. به‌نظر می‌رسد نبودن چوب کافی در عربستان و همچنین بی‌میلی مردم عرب به صنعت و هنر از مهم‌ترین عوامل رشدنکردن این فن در آنجا باشد. دربارۀ دریانوردی ایرانیان در خلیج‌فارس، دریای سرخ، شرق افریقا و آبهای غربی اقیانوس هند، اطلاعات بسیاری برجای مانده‌است. پیش از تشکیل دولتهای ایرانی ماد و پارس، عیلامیها (۲۴۰۰ق م تا ۵۵۰ق م) از راه دریایی خلیج‌فارس و دریای مُکران با هندوستان و کرانه‌های مصر و عربستان مراوده تجاری داشتند. دیگر تمدنهای بین‌النهرین نیز به دریانوردی و بازرگانی دریایی از این مسیر می‌پرداختند. دربارۀ فعالیتهای دریایی ایرانیان در دورۀ هخامنشیان (۵۵۹ـ۳۳۰ق م)، افزون بر اطلاع از وجود بنادر مهم تجاری بر کرانه‌های شمالی و جنوبی خلیج‌فارس و برخی از نقاط دریای عمان و بنای آبراهه‌ای بین رود نیل و دریای سرخ برای تسهیل مبادلات تجاری میان ایران و مصر و حوزۀ مدیترانه، از برخی از تلاشهای دریانوردان این دوره برای تحقیقات جغرافیایی و دریایی در آبهای خیلج‌فارس، دریای سرخ، مدیترانه و سواحل افریقا، گزارشهایی برجای مانده‌است.