کتاب فراسوی رشد اقتصادی نشر نی

توسعه مقوله‌ای پیچیده و چند بعدی است و امور اقتصادی، فرهنگی، سیاسی، اجتماعی، صنعتی، فناوری و زیست‌محیطی را دربرمی‌گیرد. میزان توسعه‌یافتگی جوامع به شیوۀ تفکر و کیفیت تاریخی آرمان ملت‌ها، منابع انسانی و طبیعی، مناسبات حکومت و مردم، میزان بهره‌مندی عمومی از دانش فنی، ترویج آموزش‌های علمی و کاربردی در بازسازی و نوسازی شیوۀ تولید، و روابط ملی و بین‌المللی بستگی دارد. توسعه از دیدگاه‌های مختلف و با توجه به گرایش‌ها و بینش‌های متفاوت فلسفی و علمی و موقعیت جغرافیای زیست ملت‌ها تبیین‌های گوناگونی دارد ولی آن‌چه در همۀ تعاریف توسعه بر آن تأکید شده است، تغییر ساختارها، مناسبات و سازه‌های بنیادی جامعه برای بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها در ابعاد گوناگون فردی، اجتماعی، مادی و معنوی است. این بدان معناست که جوهر اساسی مفهوم توسعه، فرایند تغییر پیچیده و درهم تنیده، پویا، متعامل و چند وجهی زندگی انسان است. بر این اساس، توسعه شامل بهبود شرایط اقتصادی زندگی به‌عنوان یکی از مقاصد ضروری توسعۀ انسانی است. به‌علاوه، نوسازی اجتماعی را دربرمی‌گیرد، به پرورش اعتمادبه‌نفس و احترام به خود و فراهم ساختن محیطی مناسب برای شکوفایی و گسترش قابلیت‌های ذهنی و عملکردی انسان توجه دارد، روند و امکان بهبود سازه‌های اجتماعی و بهره‌گیری از مواهب طبیعی و استفادۀ بهینه از منابع را مورد توجه قرار می‌دهد، در جست‌وجوی سیاست‌هایی است که رشد اقتصادی را در راستای توسعۀ انسانی قرار دهد و به گسترش عدالت، کاهش فقر و نابرابری‌های پیدا و پنهان جامعه کمک کند، بر آزادی‌های سیاسی، مردم‌سالاری، حقوق انسان‌ها و احساس تعلق و مشارکت آن‌ها در جامعه تأکید می‌کند و با توجه به ضرورت گسترش سرمایه‌گذاری‌های انسانی و فنی، شرایط انتقال، و جذب فناوری و خلاقیت در آن را تسهیل می‌کند و می‌کوشد فرایند تولید، توزیع و مصرف را بر بنیان‌های علمی و فنی مدرن استوار سازد. ژوزف استیگلیتز ضمن تأکید بر مفهوم توسعه به‌عنوان حرکت انتقالی جوامع، آن را گذار از مناسبات ناکارامد اجتماعی، روش‌های سنتی تفکر و تولید، و بهره‌برداری از بهداشت و آموزش و پرورش و روش‌های پرهزینۀ تولید، توزیع و مصرف به روش‌های مدرن می‌داند. برای مثال، ساختار جوامع سنتی، جهان را به همان شکل که هست می‌پذیرد ولی جوامع مدرن در جست‌وجوی چشم‌اندازهای نوین برای تشخیص و سازماندهی اثربخش تغییرات هستند. این نوع نگاه باعث می‌شود که ما به‌عنوان فرد یا جامعه بتوانیم در جهت برخورداری از آموزش همگانی، کاهش مرگ‌ومیر کودکان، افزایش امید به زندگی و افزایش تولید و بهره‌وری اقدامات مؤثری انجام دهیم. پس از انتشار اولین گزارش جهانی توسعۀ انسانی، رویکردی مدرن و چارچوبی جدید و متفاوت برای تجزیه و تحلیل مفهوم و شاخص‌های توسعه با تأکید بر پیامدهای مشارکت، برابری فرصت‌ها، پایداری توسعه، سرمایۀ اجتماعی، حقوق انسان‌ها، بهره‌وری و گسترش قابلیت‌های انسانی فراروی ما قرار گرفته است. مفهوم و شاخص‌های توسعۀ انسانی رو به گسترش‌اند و در سطوح ملی و بین‌المللی چالش‌های فکری بسیاری را برانگیخته‌اند. گزارش ملی توسعۀ انسانی مفاهیم متنوعی از این نوع توسعه به‌دست داده، بر شاخص‌های مشخصی تأکید ورزیده و به آن‌ها توجه بیش‌تری نشان داده است. درعین‌حال، آموزش و کسب دانش، زندگی متناسب با استانداردهای قابل قبول، و دسترسی به امکانات مادی و عمر طولانی همراه با سلامت به‌عنوان شاخص‌های اساسی برای توسعۀ انسانی در همۀ گزارش‌ها مورد توجه قرار گرفته‌اند. کشورها در عمل سیاست‌هایی را جست‌وجو می‌کنند که رشد اقتصادی را به بهترین نحو در مسیر توسعۀ انسانی قرار دهد. توسعۀ انسانی به تعبیری عبارت از بسط دامنۀ انتخاب‌های بشر به‌منظور گسترش ظرفیت ذهنی و عملکردی اوست.