کتاب سیاست نامه (سِیرالملوک) نشر انتشارات روزنه

سیاست‌ نامه یا سیرالملوک یکی از مهم‌ترین کتاب‌های تالیف شده در قرن پنجم هجری است. سلطان ملکشاه سلجوقی از وزیر فاضل و توان‌مند خود، خواجه نظام‌الملک طوسی درخواست می‌کند تا اثری برای او بنویسد تا جانشین او بتوانند با اتکا به آن کتاب به بهترین شیوه ممکن مملکت داری کنند. کتاب فوق را می‌توان یکی از مهم‌ترین نوشته‌های مربوط به آئین حکمرانی و فرمانروایی در تاریخ ایران پس از اسلام دانست. پس از آفرینش سیاست نامه بسیاری از نویسندگان از چنین سبکی تقلید کردند.

سیاست نامه اثر کیست؟

نویسنده کتاب سیاست نامه ابوعلی حسن بن علی بن اسحاق طوسی، معروف به خواجه نظام الملک طوسی است. به گفته تاریخ‌دانان او در سال 397 هجری در طوس دیده به جهان گشود. خانواده خواجه نظام الملک از زمین‌داران محلی بیهق بودند و پدر وی نیز شغلی دیوانی داشت و مدتی به عنوان مسئول جمع‌آوری مالیات ناحیه طوس فعالیت داشت. حسن به عنوان بزرگ‌ترین فرزند خانواده خیلی زود  مقدمات زبان عربی و فارسی و قران را از پدرش آموخت و استعداد زیادی در یادگیری علوم دینی، ادبیات فارسی و عرربی و دیگر علوم آن روزگار از خود نشان داد. بسیاری بر تقوا و عدالت او در همان دوران جوانی‌اش شهادت می‌دادند. به تدریج با تضعیف حکومت غزنویان منطقه طوس به سیطره دودمان سلجوقی درآمد. خواجه نظام‌الملک که در آن زمان 21 سال داشت و جوانی خوش‌آتیه بود به سلجوقیان پیوست. او  در نبرد دندانقان شرکت داشته و شاهد شکست سلطان مسعود غزنوی بوده است. به این ترتیب و با پیوستن نخبگان و قدرتمندانی همچون او به دودمان سلجوقی، دایره قدرت غزنویان روز به روز در خراسان محدودتر شد. نظام الملک به مدت چندین سال در شهر مرو که یکی از متصرفات مهم سلجوقیان به شمار می‌رفت اقامت داشت و در آن‌جا علاوه بر یادگیری فنون اداره کشور، درباره علوم مختلف مطالعه می‌کرد. به تدریج تسلط سلجوقیان بر جغرافیای ایران گسترده‌تر می‌شد و نهایتا در سال 455 هجری طغرل بیگ سلجوقی با تعیین ری به پایتختی خود، به سلطنت رسید و در مدتی کم توانست عراق عرب و بغداد به عنوان پایتخت خلافت عباسی را به سلطه خود دربیاورد و به حکومت آل بویه در آن‌جا پایان دهد. دامنه نفوذ و قدرت سلجوقیان به تدریج در آناتولی و قلمروی امپراطوری بیزانس نیز گسترش یافت در تاریخ  به امیران ساکن آن منطقه، سلجوقیان رومی می‌گویند.

سلجوقیان با آن‌که جنگاورانی قدرتمند بودند اما چیز زیادی از مملکت‌داری نمی‌دانستندَ و به همین خاطر به افرادی همچون خواجه نظام الملک نیاز داشتند . نظام الملک خیلی زود در دربار سلجوقیان، قدرت و مقام یافت و نهایتا با کنار زدن عمید الملک کندری از قدرت در دوران حکومت آلب ارسلان سلجوقی به مقام وزارت رسید.

عملکرد خواجه نظام الملک در مقام وزارت

خواجه نظام الملک علاوه بر نوشتن کتاب سیاست نامه که چکیده  و خلاصه‌ای از افکار و آراء او در زمینه حکومت‌داری است به مدت 29 سال به عنوان صدر اعظم و دومین شخصیت قدرتمند امپراطوری سلجوقی به دو فرمانروای این دودمان یعنی آلب ارسلان و سلطان ملکشاه خدمت کرده است. این دوره را می‌توان یکی از طولانی‌ ترین دوره‌های صدارت به شمار آورد. خواجه نظام با قدرت و نفوذ خود توانست پایه‌های حکومت سلجوقی را مستحکم کند و دوره‌ای از امنیت و آرامش را در قلمروی پهناور این امپراطوری که از آسیای صغیر در غرب شروع می‌شد و به ماوراء النهر می‌رسید، برقرار سازد. بسیاری قدرت و نفوذ وی را با ابومسلم خراسانی و خاندان برمکیان در دربار عباسی مقایسه می‌کنند. به طور کلی در آن‌زمان خراسان به عنوان یکی از مراکز مهم فرهنگی به شمار می‌رفت که نخبگان بسیاری را در خود پرورش می‌داد.

یکی از ماندگارترین فعالیت‌های خواجه نظام الملک طوسی، تاسیس مدارس نظامیه در شهرهای مهم قلمروی تحت تسلط فرمانروای سلجوقی بود. بسیاری باور دارند که این مدارس سرمشقی برای شکل‌گیری دانشگاه‌های امخروزی شده‌اند.  در این مدارس علوم دینی، طب، نجوم، ریاضیات و حکمت آموزش داده می‌شد.

نظام الملک به عارفان احترام بسیار زیادی می‌گذاشت برخی گفته‌اند که او در دوران جوانی با ابو سعید ابوالخیر دیداری داشته است. به همین خاطر در زمان صدارت او از خانقاه‌ها و تکیه‌ها حمایت مالی می‌شد. یکی دیگر از دستاوردهای صدارت این شخصیت تاثیر گذار، برقراری آرامش نسبی در ایران و امنیت راه‌هاست که این امنیت منجر به گسترش تجارت، جلوگیری از وقوع قحطی و ثروتمند شدن مردم انجامید به همین دلیل خزانه دولت سلجوقی از گذشته ثروتمندتر شد.

معمولا قدرت و نفوذ وزرا، حاکمان و شاهان را می‌ترساند. سلطان ملک شاه  با صدراعظمش  اختلافاتی پیدا کرده بود و از قدرت او می‌هراسید. به همین خاطر خواجه نظام الملک را از صدارت عزل کرد. در کتاب تجارب السلف گفته شده است که اردوی سلطنتی در هنگام عزیمت از اصفهان به بغداد در بروجرد متوقف شد و یک فردی که لباس صوفیان را پوشیده بود به بهانه دادن هدیه به خواجه نظام الملک او را به قتل رساند. آن‌گونه که در تاریخ ثبت شده است این قتل را به پیروان حسن صباح که از رهبران شیعیان اسماعیلی بود، نسبت داده‌اند. اما برخی تاریخ‌دانان معاصر می‌گویند که احتمالا این توطئه با حمایت یا دستکم اطلاع سلطان ملکشاه صورت گرفته است.  عبدالملک کندری، وزیر پیشین خاندان سلجوقی، که توسط نظام الملک از قدرت کنار زده شد،  هنگامی که در شرف اعدام بود به جلادش گفت:« وزیر را بگو بد رسمی که نهادی و وزیر کشتن در سلاطین آموختی، عجب اگر بر خود و نسل خود این معنی باز نبینی.» سلطان ملکشاه نیز بیش از یک ماه پس از مرگ وزیر سابقش زنده نماند. برخی می‌گویند طرفداران خواجه نظام او را با زهر مسموم کرده‌اند. در کل سلطان ملکشاه آخرین پادشاه قدرتمند سلجوقی بود و پس از فوت او، امیران و شاهزادگان پایین‌‌رتبه‌تر سلجوقی بر مناطق مختلفی تسلط پیدا کردند و نظام یکپارچه‌ای که نظام‌الملک تاسیس کرده بود، صورتی فئودالی و نیمه خودمختار پیدا کرد.

درباره کتاب سیاست نامه

سیاست نامه به نثر فارسی روانی نوشته شده است. کتاب ساختاری دو بخشی دارد. 39 فصل اول آن به نیمه اول کتاب تعلق دارد و 11 فصل پایانی در نیمه دوم کتاب قرار می‌گیرد. مباحث مطرح شده در بخش اول سیاست‌نامه کلی‌تر و انتزاعی‌تر از بخش دوم هستند. بخش دوم کتاب گویی بنا بر ضرورت زمانه و اتفاقات دوران حکومت سلجوقیان تالیف شده است. در صورتی که در بخش اول بیشتر به اوصاف پادشاهان با استناد به قواعد منطقی و عقلی و اتکا به آیات قران، احادیث و سیره نبوی پرداخته می‌شود. این کتاب حکایات بلند و کوتاهی درباره شیوه حکومت امیران و پادشاهان پیشین دارد. به نظر می‌رسد که شیوه حکومتی مورد قبول نویسنده سیاست نامه،  حکومت متمرکز ساسانی بوده و او حکومت‌های فئودالی را چندان قبول نداشته است.

لازم است در معرفی کتاب سیاست نامه به این نکته توجه کنیم که پادشاه در فرهنگ‌های قدیمی، از قدرتی مافوق تصور برخوردار است به همین دلیل در این کتاب، بیشتر حکایات به زبان نصیحت نوشته شده‌اند تا سلطان از قدرت خود سوء استفاده نکند. زیرا در نظام‌های پیشامدرن،  ابزارهای بازدارنده زیادی برای کنترل قدرت خودکامگان وجود نداشته است و ما ضرورت دارد در خواندن این کتاب توجه کنیم که خواجه نظام الملک این اثر را در زمانی نوشته که تمام حکومت‌های دنیا از نوع سلطنت مطلقه بوده‌اند. برخی باور دارند که کتاب سیاست نامه را می‌توان با کتاب شهریار اثر ماکیاولی مقایسه کرد.

اولین تصحیح کتاب سیاست نامه توسط هیوبرت دارک، خاورشناس انگلیسی و در دهه 40 شمسی صورت گرفت. او در مقدمه خود  به طور مختصر زندگی نویسنده کتاب سیاست نامه را مورد بررسی قرار می‌دهد، به ساختار و محتوای کتاب اشاره می‌کند و درباره شیوه و متد تصحیحش توضیحاتی می‌دهد. این کتاب مجددا در سال 1397 توسط انتشارات روزنه تجدید چاپ شده است. در فیدیبو به جای فایل  PDF، نسخه ای پاپ این اثر وجود دارد تا بتوانید آن را راحت‌تر بخوانید.

در بخشی از کتاب سیاست نامه می‌خوانیم

خردادیه گفت:« ملک پرویز بر یکی از خاصگیان خویش خشم گرفت و مراو را بازداشت و هیچ کس نزدیک او نیارست شدن مگر بارید مطرب. هر روز او را طعام و شراب بردی. ملک پرویز را خبر کردند. باربد را گفت:«کسی را که اندر بازداشت ما باشد ترا چه یارگیآن باشد که وی را تیمار کنی و این قدر ندانی که چون ما بر کسی خشم گیریم و بازداریم تیماروی نباید داشتن؟

باربد گفت:«ای شاه آنچه تو بدو بگذاشته ای بیش از آن است که من به جای وی می کنم.»

‌گفت: «چه گذاشته ام بدو؟»

 گفت:«جان و  این بهتر از آن است که من به وی می فرستم.»ملک گفت:«زه! نیکو گفتی. برو که او را به تو بخشیدم.»