کتاب جامعه شناسی آموزش عالی نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

جامعه‌شناسی آموزش عالی در ربع قرن پس از جنگ جهانی دوم سربرآورد و اینک به رشته‌ای تبدیل شده است با جریان‌های مهم فراوانی که علایق پژوهشگران را برانگیخته است: دو نقطه کانونی نابرابری آموزشی فراتر از سطح دبیرستان و تأثیرات اجتماعی‌ـ‌روانشناختی کالج بر دانشجویان و نیز نوشته‌های کم‌حجم‌تری دربارۀ حرفۀ دانشگاهی و اداره و سازمان در این حوزه. در دهۀ ۱۹۷۰ بخش‌هایی از این حوزه با خطر تلقی آن همچون چیزی پیش‌پا‌افتاده و بخش‌های دیگری نیز با خطر جایگزینی یک رشته محققانه با ژورنالیسم بازیگوشانه و غیرجدی روبه‌رو شد. چشم‌اندازی امیدبخش برای آینده نزدیک، به‌معنای پیشرفت گسترده‌تر مطالعات تطبیقی و تحلیل‌هایی بهره‌مند از عمق تاریخی است. گام مفید بعدی می‌تواند رویارویی با تعریف‌های ابزاری مسلط تعلیم‌وتربیت به کمک رویکردهای ناظر بر ارزش‌ها، سنت‌ها و هویت‌های ‌ـ‌اجزای نمایان‌ـ‌ نظام‌های اجتماعی آموزشی باشد. هدف من در اینجا بررسی پیشرفت مطالعات جامعه‌شناختی آموزش عالی تا امروز و برمبنای آن، تلاش برای بررسی نقاط قوت و ضعف پژوهش‌های موجود و اشاره‌ای به چشم‌انداز آتی آن است. این بررسی، گزینشی بوده و در ارزیابی، متأثر از تصورات و ترجیحات شخصی است. برای مطالعه جامعه‌شناختی کالج‌ها و دانشگاه‌ها، راه‌های مختلفی وجود دارد که می‌تواند ما را در روبه‌رو ‌شدن هم با مشکلات عاجل این حوزه و هم در کمک به نظریه و روش در جامعه‌شناسی حساس‌تر کند؛ اما در یک مقاله محدود، دسته‌بندی کلیِ کارهای گذشته و تأکید بر آثار برجسته‌تر، ضروری به‌نظر می‌رسد. همچنین، واقع‌بینی اقتضا می‌کند که در نگاه به آینده، محدودیت استعدادها و منابع را درنظر بگیریم و به تمرکز به یکی‌دو منظری قناعت کنیم که ممکن است به‌شکل بهتری کاستی‌های تلاش‌های فعلی را برطرف کرده و وضعیت آن‌ها را بهبود بخشد. جامعه‌شناسی آموزش عالی در پی توسعه گسترده آموزشی دوره پس از پایان جنگ جهانی دوم تا کنون (۱۹۷۳)، به‌ویژه دهۀ آخر آن، در میان کشورهای نیمه‌توسعه‌یافته و توسعه‌یافته، ظهور و رشدی اساسی داشت. به‌موازات اینکه آموزش عالی برای عموم مردم و همچنین برای نخبگان حکومتی و اقتصادی اهمیت می‌یافت، تحلیل آن برای تحلیلگران اجتماعی نیز مسئلۀ مهم‌تری تلقی می‌شد. حرکت به‌سوی مشارکت گسترده در آموزش عالی، نظم سنتی امور آموزشی و تعلیم‌و‌تربیتی را زیر ‌فشار قرار داده است. مطالبات جدید در تطبیق با بخش‌های درحال‌تغییر سریع جامعه، مشکلات بزرگی ایجاد کرده است. مطالبات مختلف، اعم از قدیم و جدید، اغلب در دو جهت مخالف فشار می‌آورند: نخست اقتصاد پویا و پیشرفته‌ای که دغدغه‌های دولتی مرتبط با قدرت ملی پشتوانۀ آن باشد، در راستای عقلانی کردن آموزش فشار می‌آورد، درحالی‌که فرهنگ فرّار جوانان که با نیازهای رسانه‌های همگانی و پدیدۀ جوانی تقویت می‌شود، علیه چنین عقلانیت فنی‌ای احتجاج می‌کند و منطق احساس و هویت را ترجیح می‌دهد. چنین فشارهایی که در ‌ظاهر اساسی به‌نظر می‌رسند و در تعارض‌های مختلف و آشفتگی‌های فراوان، بازتاب می‌یابند، پژوهشگران را به آنجا سوق داده‌اند که گاهی با شگفتی و اغلب با دلواپسی به مطالعه جدی جهان خودشان روی بیاورند. دهۀ ۱۹۶۰ شاهد احیای دوباره مطالعه و بررسی تعلیم‌وتربیت در رشته‌های علوم اقتصاد، علوم سیاسی، تاریخ، تحلیل سازمانی و جامعه‌شناسی بود.