کتاب سرمایه اجتماعی و وضعیت آن در ایران محمدجواد جاوید نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

سرمایه اجتماعی با ماده ارتباط تحقق می‌یابد و سازنده صورت‌هایی همچون جامعه مدنی است که در قالب آنها کنشگران به تشخیص وضعیت موجود، شناخت قوت‌ها و ضعف‌ها، و تعیین موقعیت آرمانی قادر می‌شوند. بنابراین وجود و به کار بستن سرمایه اجتماعی، نوعی از جامعه را موجب خواهد شد که می‌توان آن را جامعه مشارکتی نامید. جامعه‌ای که در آن سهم هریک از اعضای اجتماع برای تعیین سرنوشت خود و جامعه برابر است، زیرا همگان دارای سرمایه اجتماعی و ابزار ارتباطی بیانگر آن هستند؛ بیانگری از جمله اصلی‌ترین کارکردهای سرمایه اجتماعی است که به واسطه آن به استفاده‌کنندگان خود اجازه بیان خود و ابراز وجود می‌دهد. می‌توان فرض ایدئال جامعه‌ای را تشخیص داد که بر اساس سرمایه اجتماعی همگانی شکل می‌گیرد: جامعه دموکراتیک مشارکتی. سرمایه اجتماعی ازآنجاکه با انتخاب آزادانه افراد مبنی بر ذاتی شمردن ارتباط شکل می‌گیرد، ارتباطی که دوسویه است؛ نمی‌تواند موجد نظام‌های سیاسی توتالیتر و استبدادی باشد که تحمل شنیدن ایده‌های مخالف را ندارند و خواهان آن هستند تا همگان زیر نظام باوری و رفتاری واحدی و از بالا به پایینی قرار گیرند. اما نظام‌های دموکراتیک مشارکتی، رویکردی از پایین به بالا را برای تعریف احکام و رویه‌های اداره جامعه فرض می‌گیرند. یکی از عواملی که می‌تواند انتقال آرا را به سطوح پایین جامعه قدرت دهد، وجود سرمایه اجتماعی است. ازاین‌رو، سرمایه اجتماعی ابزاری است که به توانمندسازی افراد ناتوان کمک کرده و به آنها اعتماد به نفسِ گفتن می‌دهد: سرمایه اجتماعی از یک طرف موجب ساختن ایده‌های تازه و کارآمدی است که ویژگی جمعی دارند و از طرف دیگر وسیله‌ای برای گفتن و بیان کردن این اندیشه‌ها برای عملی شدن است. فرهنگ با مکالمه و گفت‌وگوی حاصل از سرمایه اجتماعی بازاحیا، بازتفسیر و در نهایت بازپیکربندی می‌شود. چنین فرهنگی، فرهنگ رهایی‌بخش خواهد بود، به جای اینکه ساختارهایی محدودکننده و انسان‌زدا باشد. سرمایه اجتماعی به اعضای فرهنگ اجازه می‌دهد که اولاً بتوانند در مورد محتوای آن (همچون ارزش‌ها، هنجارها، باورها، تصورات و...) بیاندیشند و ثانیاً آن را محل بحث قرار داده و به نقادی مثبت و منفی آن بپردازند. نتیجۀ این کارکرد سرمایه اجتماعی در حوزه فرهنگ، آفرینش فرهنگ پویایی است که به نیازهای اعضای آن پاسخ می‌دهد؛ نیازهایی که بر محور ایده‌ای کامل از انسانیت شکل گرفته‌اند. در این صورت است که فرهنگ، آزادی می‌بخشد؛ آزادی‌ای که گوهر تمامی آفرینش‌های والای انسانی (همچون هنر) است؛ رهایی‌ای که سازندۀ تخیل انسانی برای فراروی از واقعیت‌های موجود برای کشف و طرح ایدئال‌های مطلوب است. در فرهنگی که توسط سرمایه اجتماعی هر روز بازسازی می‌شود، انسان‌ها هرچه بیشتر خود را می‌یابند و نقش دگرگون‌کنندگی اراده انسانی را مشاهده می‌کنند؛ اراده‌ای که از نمونه یک انسان تمامیت‌یافته می‌جوشد برای تحقق جامعه‌ای متکثر از انواع انسان‌های متضاد ـ مکمل.