کتاب درباره نظام دانش ابراهیم توفیق نشر پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی

در این مطالعات تطبیقی و در رویارویی با کشورهای نوتاسیس پسااستعماری، ابژه‌ای «شرقی» ترسیم می‌شود که گذشته‌اش، در مقایسه و برخلاف «غرب»، بر بنیاد سکون و ایستایی رقم خورده و امکانی برای گذارِ درون‌بود و «طبیعی» به مدرنیته را به وجود نمی‌آورده است. این صورت‌بندی شرق‌شناسانه در همان مفهوم گذار بالا و در منطق این‌همانی ریشه دارد. همان‌طور که جامعه‌شناسی متعارف و پوزیتیویستی، و حتی به معنایی فراخ‌تر، کلیت ژانر علوم اجتماعی چیزی جز صورت‌بندی عقلایی و جامعه شناختی دانش و تصور شرق‌شناسی آکادمیک از «شرق» بر اساس ایدۀ پیشرفت و فلسفه‌های تاریخ متناظر با آن نیست، مطالعات تطبیقی نیز چیزی جز بسط جغرافیایی علوم اجتماعی به «شرق» نیست. ایدۀ پیشرفت و صورت‌بندی جامعه‌شناختی آن، از همان آغاز مبتنی بوده است بر ایده و تصور سکون و ایستایی اجتماعی که در «شرق» بروزی تمام و کمال می‌یابد. «سنت» و «تجدد»، «ترادیشن» و «مدرنیته»، تنها در این مرزگذاری متقابل بر اساس منطق این‌همانی و توضیح سلبی تفاوت معنادار می‌شود. در تمامی اشکال شرق‌شناسی (شرق‌شناسی آکادمیک، مطالعات تطبیقی و نظریه‌های مدرنیزاسیون پس از جنگ جهانی دوم)، «شرق» تعینِ منفی«غرب» است و شرایط امکان بازنویسی تاریخِ «ایجابی» غرب بر اساس ایدۀ پیشرفت. اما روی دیگر این سکه، نگارش تاریخ «شرق» بر اساس ایدۀ غیاب است: غیاب همۀ آن چیزهایی که در گذشتۀ غرب وجود داشته‌اند و گذار آن به مدرنیته را امکان‌پذیر کرده‌اند. بر اساس آن تاریخِ ایجابیِ غرب که «تاریخ جهانی» و مسیر معیار تلقی می‌شود، و این «غیاب‌نگاری»، در «جوامع در حال گذار از سنت به تجدد»، لحظۀ حالی به تصویر کشیده می‌شود که در کشاکش میان گذشته و آینده‌ای ناهمجنس قرار دارد، میان گذشته‌ای شرق-شناختی و آینده‌ای جامعه‌شناختی.