کتاب ذهن اخلاقی نشر هرمس

چارلز داروین درباره‌ی اخلاق می‌گوید:

«از میان تمام تفاوت‌های انسان با حیوانات، برجسته‌ترین حس، اخلاق یا وجدان است. اخلاق شریف‌ترین خصلت آدمی، بی لحظه‌ای درنگ، او را به دست شستن از جان راغب می‌کند تا همنوعی از ورطه خطر برهد؛ هر چند هم تامل کنیم و جوانب را بسنجیم باز احساسی در ژرف باطنمان ندا می‌دهد که هان! این کردار درست است و فلان کار وظیفه؛ پس بر تو است که خود را در این ره قربانی کنی.»

درباره‌ی کتاب ذهن اخلاقی

کتاب ذهن اخلاقی تحت عنوان انگلیسی «Moral Minds» برای اولین بار در سال 2006 منتشر شد. این کتاب خلاصه‌ای مفیدی است از آنچه دانشمندان علوم مختلف من باب ذهن اخلاقی اندیشیده‌اند و ارائه کرده‌اند. مارک هاوزر در کتاب ذهن اخلاقی، تصویری روشن از دانش اخلاق بیان می‌کند و تکه‌های پراکنده‌ی پازل در این حوزه را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد و مخاطب را به خوبی با خود همراه می‌کند.

این کتاب چگونگی سیر کاملی اخلاق و غریزه‌ی وجودی آن در انسان‌ها را به شکل ساده توضیح می‌دهد. این غریزه استعدادی است که در هر کودک تازه متولد شده وجود دارد و در ناخودآگاه او پرورش پیدا می‌کند. پژوهش در مورد اخلاق در این اثر از زبان شناسی گشتاری الهام گرفته شده و رویکردی طبیعت‌گرایانه دارد.

مباحث این کتاب را می‌توان تا حد بسیار زیادی تخصصی دانست و آگاهی از سایر علوم می‌تواند به درک بهتر مطالب این کتاب کند. داده‌های آماری، آزمایش‌های نوآورانه‌ از دانشمندان متعدد، همگی به جذابیت این اثر افزوده است. افزون بر این روایت قابل تقدیر مارک هاوزر از چند و چون غریزه‌ی اخلاقی این اثر را دلنشین و خواندنی کرده است.

بخش‌های کتاب ذهن اخلاقی عبارت‌اند از:

یادداشت مترجم

سرآغاز سخن: نداهای اخلاقی

بخش یکم: اعلامیه‌های جهانی

بخش دوم: شعور فطری

بخش سوم: منشوری در گذر تکامل

پایان سخن: یک تکانه درست

درباره‌ی مارک هاوزر، نویسنده‌ی کتاب ذهن اخلاقی

مارک هازر، زیست شناس تکاملی و استاد دانشگاه هاروارد بود که در زمینه‌های شناخت حیوانات و رفتار انسان‌ها پژوهش‌های گسترده‌ای داشته است. او در سال 1959 در کشور آمریکا به دنیا آمد. او تحصیلات خود را در رشته‌ی مردم شناسی ادامه داد و دارای سه مدرک فوق دکترا از دانشگاه راک فلر، میشیگان و کالیفرنیا است.

او در سال 2011 با اتهام جعل و دستکاری داده‌های پژوهشی و نظریاتش، از سمت خود در دانشگاه هاروارد استعفا داد. پس از وارد شدن اتهام تقلب، مقاله‌های متعدد او که با داده‌های ساختگی منتشر شده بودند، فاقد اعتبار اعلام شدند. هاوزر پس از اعلام نتایج کمیته داوری دانشگاه هاروارد در مورد صحت داده‌های پژوهشی خود، اتهام تقلب را پذیرفت و از جامعه علمی عذر خواهی نمود.

پژوهش‌های او که در کمیته‌ی داوری در شد در ارتباط با ارتباطات کلامی در حیوانات، قضاوت‌های اخلاقی و دوستی در مورد انسان‌ها و حیوانات بود. مهم‌ترین نظریه‌ی در ارتباط با اخلاق انسان‌ها آن است که اخلاق بر اساس سازوکار ژنتیکی شکل می‌گیرد. از جمله کتاب‌های مارک هاوزر که پیش از اتهامات او منتشر شده است می‌توان به «تکامل ارتباطات»، «ذهن وحشی: آنچه حیوانات واقعا می‌اندیشند» و «ذهن اخلاقی» را نام برد. او در حال حاضر به نوشتن مقالات مروری در حوزه‌ی سیر تکاملی و شناختی اشتغال دارد به جوان در شرایط پرخطر و آسیب پذیر کمک می‌کند. او در سال 2012 موسسه‌ای به نام ریسک ایرزر را تاسیس کرد و به کودکان مبتلا به آسیب‌های اجتماعی-عاطفی و عصب شناختی یاری می‌رساند.

در بخشی از کتاب ذهن اخلاقی می‌خوانیم

ایوان پاولف روان شناس قرن نوزدهم، به سگ‌هایش آموخت که با شنیدن صدای زنگ انتظار غذا بکشند. چیزی که در این میان برای ما کاملا مبهم مانده این است که آن سگ‌ها دقیقا چه چیزی را انتظار می‌کشیدند؛ پاولف هیچ گاه بررسی نکرد که آیا سگ‌ها به هر غذای مانده و بی‌مزه رضایت داده‌اند، یا اينکه توقع خوراک خاصی را داشته‌اند. واکنش سگ‌ها وقتی چشمشان به چیزی جز خوردنی مطلوب می‌افتاده چه بوده است؛ آیا آن سگ‌ها از اينکه کلاه سرشان رفته شاکی و گله‌مند می‌شدند؟ مسئله خاص ما این است: آیا حیوانات هم پیش از عملی شدن، یک رویداد قابل بینی توقع و انتظاری دارند؟ پاسخ هر چه باشد. مسئله اخلاقی قلمداد شدن بعضی رویدادها همچنان بر جای خود باقی است. از آنجا که الگوهای انتظار در فضای اجتماعی شکل می‌گیرند. مفید خواهد بود که شناخت کلی‌تری درباره ماهیت همین الگوهای انتظار یا توقع حاصل کنیم. اگر حیوانات هم الگوی انتظاری داشته باشند و بتوانند تخطی‌ها را بشناسند، پس باید قادر باشند که درست يا غلط بودن یک رویداد اجتماعی را بفهمند و شاید حتی درست یا غلط اخلاقی هم برایشان تعریف شود.

در دهه 1920 روان‌شناسی به نام ادوارد تینکلپاو آزمایشی ترتیب داد تا ببیند آیا توان انتظار و توقع در بوزینه و شامپانزه وجود دارد یا خیر؛ مثلا وقتی یک خوردنی خاص ابتدا به حیوان نشان داده شده سپس همان خوردنی در جعبه‌ای پنهان می‌شود. آیا حیوان انتظار دارد بعدا همان خوردنی از جعبه خارج شود؟ وی در آزمایش‌های خود دو جعبه تدارک دیده بود. پس از آنکه حیوان مشاهده کرد چه چیزی وارد جعبه شد، پرده‌ای پایین می‌افتد و مانع دید او می‌شود. پس از مدتی وقفه؛ پرده کنار می‌رود و حیوان می‌تواند سراغ جعبه برود و محتویاتش را بیرون بیاورد. گاهی جعبه حاوی همان چیزی بود که حیوان مخفی شدنش را دیده بود. و گاهی محتویات جعبه با چیزی که قبل از فروافتادن پرده نشان داده شده بود، فرق می‌کرد. اگر میمون می‌دید که تینکلپاو موزی را توی جعبه گذاشته و بعد موز از درون جعبه بیرون می‌آمد، کیف می‌کرد. ولی اگر به جای موز کاهو پیدا می‌شد. دو حالت پیش می‌آمد: يا عصبانی می‌شد یا مبهوت می‌ماند.

ما درست نمی‌دانیم که نخستی‌های مورد آزمایش تینکلپاو در اثر تحقق یا عدم تحقق انتظاراتشان چه حالی می‌شدند. آزمایش‌های تینکلیاو تاکنون چندین بار تکرار گشته و در مواردی حتی مدارات عصبی دخیل در تطبیق انتظارات و عواقب و بخش‌های مربوط به کشف خطا در مغز شناسایی شده است. اين نتایج بی هیچ تردیدی گواهی می‌دهد که مغز نخستی‌ها دارای توانایی توقع است و با اين ابزار رویدادهایی را که برای بقایش اهمیت دارد پیش‌بینی می‌کند.