کتاب ایران سرزمین مقدس
یولیانوس

کتاب اول: میترا و صلیب

یادداشتی از نویسنده

هنگامی که رابرت گریوز(۲) دنباله داستان منم، کلودیوس(۳) را منتشر کرد، در دیباچه ای که لحن آن تا اندازه ای تند بود، اظهار داشت که ظاهرا بسیاری از خوانندگان کتاب مزبور گمان کرده اند که وی صرفا از روی لاطائلات سوئتونیوس(۴) برای خود رمانی به هم بافته است، که البته چنین کاری به نظر آنان می توانست امری بسیار ساده باشد. گریوز در کتاب خدایگان کلودیوس(۵) با آوردن کتابنامه ای مفصل و طولانی آن گمان را زدود، و در آن کتابنامه تقریبا فهرستی از همه متن های مربوط به آن موضوع را که از جهان باستان برجای مانده است برشمرد. بدبختانه، من [برای نوشتن این کتاب] آن همه مطلب نخوانده ام. ولی با این پیش بینی که شاید کسانی بیندیشند که تنها منبع و ماخذ من تاریخ آمیانوس مارسلینوس(۶) (یا حتی آثار ادوارد گیبون(۷)) بوده است، به پایان این کتاب کتابنامه مختصری افزودم.
زندگی امپراتور یولیانوس بسیار مستند است. سه جلد از نامه ها و رساله هایش برجای مانده است، و در عین حال برخی از آشنایان او همچون لیبانیوس(۸) و گریگوری قدیس اهل ناصره گزارش های روشنی درباره اش نوشته اند. هرچند من یک داستان و رمان نوشته ام و نه یک کتاب تاریخ، ولی کوشیده ام خود را با حقایق [تاریخی] تطبیق دهم، و فقط گهگاه گریزی زده ام. مثلاً، احتمال نمی رود که پریسکوس(۹) در سرزمین گل به یولیانوس ملحق شده باشد، ولی حضور وی در آنجا برای این حکایت مفید بود.
یولیانوس همیشه در اروپا نوعی قهرمان اسرارآمیز بوده است. تلاش هایش برای سرکوب مسیحیت و زنده کردن دوباره هلنیسم یا آیین یونانی جاذبه ای رمانتیک نیز به او می دهد، و او، به ویژه در قرون میانه، و بار دیگر در قرن نوزدهم، در مکان هایی عجیب خودنمایی می کند. دو نویسنده بسیار متفاوت همچون لورنتسو دومدیچی(۱۰) و هنریک ایبسن(۱۱) نمایشنامه هایی درباره اش نوشته اند. اما گذشته از ماجرای بی مانند زندگی یولیانوس، چیزی که هنوز هم جذابیت دارد همانا قرن چهارم میلادی است. در طی پنجاه سال، در فاصله به سلطنت رسیدن کنستانتین بزرگ، عموی یولیانوس، و مرگ یولیانوس در سی ودوسالگی، مسیحیت پا گرفت. وضعیت امروزی ما [ اروپاییان]، چه خوب و چه بد، تا اندازه ای بسیار زیاد، حاصل اوضاع آنان در آن روزگار است.
در مورد نام شهرها، نام های امروزی آنها را آورده ام، نه نام های باستانی را (مانند «میلان» و نه مدیولانوم)، مگر در مواردی که نام قدیمی برای ما [ اروپاییان[ آشناتر است (مانند افزوس، و نه سلجوق). تاریخ ها را به شیوه خودمان بر مبنای میلادی، پس از میلاد و قبل از میلاد آورده ام. از آنجا که دربار یولیانوس درباری نظامی بود، شیوه تاریخ گذاری ارتشی خودمان را به کار برده ام، مانند ۳ اکتبر ۳۶۳. واحد پول موضوعی گمراه کننده است. هیچ کس نمی تواند کاملاً مطمئن باشد که قدرت خرید پول در قرن چهارم چقدر بوده است، اما یک سلیدوس زر احتمالاً در حدود پنج دلار ارزش داشته است. یولیانوس، پریسکوس ولیبانیوس، سه راوی این داستان، همگی به یونانی می نوشتند. به قراری که خودشان تذکر می دهند زبان لاتین آنان تا حدی ضعیف بوده است، اما گهگاه، مانند خود ما، واژه های لاتین به کار می برند. به آن گروه از خوانندگانی که بیهوده در پی واپسین کلمات مشهور یولیانوس، یعنی: «تو پیروز شده ای، ای جلیلی(۱۲)!» می باشند، باید بگویم که او هرگز چنین عبارتی را نگفت. این لفاظی ظریف را باید به حساب تئودورت(۱۳) گذارد که آن را قرنی پس از مرگ یولیانوس ساخت.
باید از آکادمی آمریکایی در رم و دانشکده آمریکایی مطالعات کلاسیک در آتن که اجازه دادند از کتابخانه هایشان استفاده کنم سپاسگزاری کنم.

گ. و.

نوجوانی

۱

از لیبانیوس به پریسکوس

انتاکیه، مارس ۳۸۰ (میلادی)

بامداد دیروز هنگامی که می خواستم وارد تالار سخنرانی شوم، دانشجویی مسیحی جلویم را گرفت و با لحنی کینه توزانه از من پرسید، «آیا خبر امپراتور تئودوزیوس(۱۴) را شنیده اید؟»
گلویم را صاف کردم و داشتم ماهیت این پرسش را بررسی می کردم، اما وی عجول تر از آن بود که منتظر بماند و گفت، «او را غسل تعمید داده اند و مسیحی شده است.»
از خود عکس العملی حاکی از جهت گیری نشان ندادم. این روزها، انسان از کجا بداند که کسی مامور مخفی نباشد. همچنین، از شنیدن این خبر چندان شگفت زده هم نشدم. هنگامی که در زمستان گذشته تئودوزیوس بیمار شد و اسقف ها همچون لاشخورها وارد شدند تا بالای سرش دعا کنند، دانستم اگر بهبود یابد آنان نجاتش را یکسره به حساب خود خواهند گذارد. او جان به در برد. اکنون ما در خاور دارای امپراتوری مسیحی هستیم که با گراسیان، امپراتورمان در باختر، جور درمی آید. این امر اجتناب ناپذیر بود.
برگشتم تا وارد تالار شوم ولی آن جوان که هنوز تفریحش را تمام نکرده بود گفت، «تئودوزیوس فرمانی هم صادر کرده است. آن را اندکی پیش در برابر کاخ سنا خواندند. من شنیدم. آیا شما هم شنیدید؟»
مودبانه پاسخ دادم، «نه. ولی همواره از فرمایش های ملوکانه خشنود می شوم.»
«از این یکی نمی توانید خشنود شوید. امپراتور اعلام کرده است که هرکس از طریقت حق تبعیت نکند رافضی و مرتد است.»
گفتم، «باید بگویم که فقه مسیحی به راستی رشته من نیست، احتمال آن نمی رود که این فرمان شامل حال آن کسانی از ما بشود که هنوز به فلسفه اعتقاد دارند.»
آهسته گفت، «این فرمان شامل حال همه می شود.» و درحالی که تمام مدت مرا می نگریست افزود، «امپراتور حتی مفتشی برای تشخیص معتقدات افراد گمارده است. ایام شکیبایی به سر رسیده است.»
زبانم بند آمده بود. آفتاب چشمانم را می سوزاند؛ همه چیز آشفته و درهم شده بود و نمی دانستم که آیا دارم مدهوش می شوم، و یا حتی دارم می میرم. ولی صدای دو همکار را شنیدم که مرا فرا می خواندند. با آن وضعی که آنان به من سلام کردند می توانستم دریابم که آنان نیز خبر آن فرمان را شنیده اند و مشتاق اند که از واکنش من آگاه شوند. پاسخ من موجب خشنودی شان نشد.
گفتم، «البته انتظار آن را داشتم.» و بی محابا از خود درآوردم که، «ملکه پستوما در همین هفته در نامه ای برایم نوشت که...» البته چند ماه می شود که از ملکه خبری ندارم، اما فکر کردم که باید به آن دشمن یادآوری شود که من تا چه اندازه مورد مهر و محبت گراسیان و پستوما هستم. مایه خفت و خواری است که انسان ناچار شود بدین طریق از خود محافظت کند، ولی اینک زمانی خطرناک است.
دیروز درس نگفتم. یکراست به خانه رفتم. باری، اکنون در دافنه(۱۵) زندگی می کنم که محله ای زیبا و جذاب در حومه شهر است که آنجا را به خاطر آرامش و سکوتش به خود انتاکیه ترجیح می دهم. احساس می کنم، درحالی که سنم بالاتر می رود، کمترین صدایی در شب آشفته ام می کند. و همین که بیدار شوم، برایم مشکل است که دوباره بخوابم. می توانی تصور کنی که خانه پیشینم در شهر چقدر تحمل ناپذیر شده بود. آن خانه را به یاد داری؛ همانجایی بود که آن میهمانی را به افتخار امپراتور یولیانوس برپا کردم، و آن هنگامی بود که او... ولی فراموش کردم. تو در آن میهمانی نبودی، و جایت بسیار خالی بود! این روزها حافظه ام بدجوری سربه سرم می گذارد. کار از این هم خراب تر است. یادداشت هایی را که به عنوان یادآوری با شتاب می نویسم در جاهایی می گذارم که آن را فراموش می کنم، یا (اعتراف ناگوار!) وقتی آنها را پیدا می کنم، غالبا نمی توانم دستخط خودم را بخوانم. دوست دیرین، پیری برایمان چیزی باقی نگذاشته است. مرگ ما نیز، همچون درخت های کهن از بالا آغاز می شود.
جز گهگاه که باید درس بدهم، کمتر به شهر می روم، زیرا مردم، با اینکه از خودم هستند، با سروصداهای بلند و نزاع های مدام، و قماربازی ها و شهوانیاتشان مرا پریشان می کنند. به طوری نومیدکننده سبکسرند. شب را با نور مصنوعی همچون روز می کنند، و اکنون تقریبا همه مردان نوره و موبَر به کار می برند، به طوری که تشخیص آنان از زنان مشکل است... فکرش را بکن که چگونه زمانی این شهر را می ستودم! ولی با به یاد آوردن اینکه مردم انتاکیه گرفتار و قربانی آب و هوایی دم کرده و پیوستگی با آسیا و به ویژه قربانی این اعتقاد زیانبخش و تبه کارانه مسیحی هستند، که با افشاندن اندکی آب (و نیاز و بخششی مختصر) گناهان را بارها و بارها و بارها می شوید، گمان می کنم که باید بردبار بود.
اکنون، ای دوست دیرین، درحالی که در دفتر کارم نشسته ام و گرداگردم را دوستان نهی شده و ممنوعه مان گرفته اند (مقصودم آن کتاب های یونانی است که به انسان فرزانگی و خرَد بخشیده اند)، بگذار برایت تعریف کنم که دیشب چه افکاری داشتم ــ یعنی شبی که نه تنها به خاطر آن فرمان بلکه به خاطر دو گربه که بر آن شده بودند تا با صداهای شهوانی شان بر نومیدی ام دامن بزنند بیخوابی کشیدم ــ (و فقط یک مصری می تواند گربه ای را بپرستد). امروز خسته اما مصمم می باشم. باید متقابلاً بجنگیم. اینکه چه بر سر خودمان خواهد آمد مهم نیست، اما اینکه چه بر سر تمدن خواهد آمد بسیار نگران کننده است. در طی بیخوابی شبانه ام، درباره انواع دادخواهی هایی که می توانیم نزد امپراتور جدیدمان ببَریم فکر کردم. درحالی که این نامه را می نویسم آن فرمان را پیش رو دارم. با انشای یونانی دیوانسالارانه بد، به شیوه رسمی اسقف ها، نوشته شده، و خامی زبان آن صرفا با آشفتگی افکارشان برابر است. به آن متن های مشهور شورای ــ کجا بود؟ کالسدون؟ ــ که آنها را با آن لذت با صدای بلند برای یکدیگر می خواندیم بی شباهت نیست. آن ایام بی خیالی، که هرگز تجدید نخواهد شد. مگر اینکه هم اکنون دست به کار شویم.
پریسکوس، من شصت وشش سال دارم و تو، تا آنجا که به یاد دارم، دوازده سالی از من بزرگتری. ما به سنی رسیده ایم که دیگر مرگ امری پیش پاافتاده است که نباید از آن ترسید، به ویژه در نزد ما؛ مگر نه اینکه تمامی فلسفه چیزی جز آماده شدن برای مرگی آرام نیست؟ و آیا ما فیلسوفانی راستین نیستیم که به جز آنچه که به هر حال به روال طبیعی، به زودی، از آن دست خواهیم شست، چیزی را از دست نخواهیم داد؟ من هم اکنون، در سال های اخیر، متحمل چندین حمله بیماری شده ام که مرا بی اختیار و ضعیف کرده است. و سرفه های مزمنی، که در اثر زمستان مرطوب نابهنگام شدت یافته است هر لحظه مرا به خفگی تهدید می کند. همچنین دارم قدرت بینایی ام را از دست می دهم؛ و از دردناکترین نوع نقرس در رنجم. بنابراین بیا، بی آنکه از چیزی بترسیم نیروهایمان را روی هم بگذاریم و پیش از آنکه مسیحیان جهانی را که به آن عشق می ورزیم سراسر ویران کنند آنان را درهم بکوبیم و عقب بنشانیم.
برنامه من این است. هنگامی که در هفده سال پیش تو از ایران بازمی گشتی به من گفتی که دوست و شاگرد محبوبمان، امپراتور یولیانوس، مختصر خاطراتی نوشته است که آن را به هنگام مرگ وی در اختیار خود گرفته بودی. همواره در این اندیشه بوده ام که برایت نامه ای بنویسم و رونوشتی از آن را، صرفا برای تهذیب خود، بخواهم. من در آن هنگام می دانستم، تو هم می دانستی، که، با آنکه یولیانوس محبوبیت داشت و هنوز هم دارد، انتشار آن امکان پذیر نبود، زیرا تلاش وی برای بازگرداندن خدایان واقعی باطل و خنثی شده است. در دوران فرمانروایی امپراتور والنتینیان(۱۶) (والنسینیان) و امپراتور والنس(۱۷) ناچار بودیم باسیاست و محتاط باشیم تا مگر بتوانیم به تدریس خود ادامه دهیم. اما اکنون، در پرتو این فرمان تازه، من می گویم: احتیاط کافی است! ما چیزی جز دو کالبد پیر نداریم که از دست بدهیم، ولی با منتشر کردن خاطرات یولیانوس، به همراه زندگی نامه ای مطلوب که ممکن است توسط هر یک از ما و یا متفقا نوشته شود، به افتخاری ابدی دست خواهیم یافت. البته، من با خصایل او بهتر از هرکس آشنا بودم، اما تو در ایران همراه او و شاهد مرگش بودی. بنابراین ما دو نفر، من به عنوان معلمش و تو به عنوان فیلسوف همدمش، می توانیم به اتفاق یکدگر یاد او را دوباره زنده کنیم و با استدلال مناسب برحق بودنش را در کشمکش با مسیحیان نشان دهیم. من در گذشته درباره اش مطالبی نوشته ام، و گستاخانه هم نوشته ام. اشاره ام به ویژه به مدیحه ای است که درست پس از مرگش سرودم. در آن هنگام، اگر حمل بر خودستایی نباشد، می توانستم حتی بر دیدگان مسیحیانِ سنگ دل اشک جاری کنم. اندک زمانی پس از آن، مکاتبات خود را با یولیانوس منتشر کردم. از قضا، نسخه ای از آن را برایت فرستادم و با اینکه هرگز وصول آن هدیه را اعلام نداشتی، جدا امیدوارم که برایت جالب بوده باشد. به هر تقدیر اگر آن را دریافت نکرده ای، با خوشوقتی نسخه ای دیگر برایت خواهم فرستاد. من همه نامه هایی را که یولیانوس در طی سال ها برایم نوشته بود، و همچنین رونوشت نامه هایی را که خودم برای او نوشته بودم نگاه می داشتم. انسان هرگز نمی تواند روی نگاهداری نامه هایش حساب کند؛ و اگر آن نامه ها ناپدید شوند، آن وقت احتمالاً او را فقط با بازسازی نیمه گم شده مکاتباتش می توان به یاد آورد که به مبهم ترین وضع از روی نیمه برجای مانده مکاتبه (یا حتی کمتر از نیمه آن!) انجام می شود. نهایتا اینکه من مشغول کار روی خطابه ای هستم که عنوان آن «در کین خواهی امپراتور یولیانوس» خواهد بود. می خواهم این اثر را به تئودوزیوس تقدیم کنم.
اگر با نقشه ام موافقی هرچه زودتر آگاهم کن. تکرار می کنم: ما چیزی نداریم که از دست بدهیم. و جهان خیلی چیزها به دست خواهد آورد. باری، به عنوان نمونه ای از این دوران باید بگویم که اکنون در انتاکیه یک آکادمی لاتین وجود دارد، که شمار دانشجویانش نیز بسیار زیاد است. همین کافی است که موی بر بدن انسان راست کند. نوجوانان دارند آموزش های یونانی را رها می کنند تا به امید ترقی در دستگاه حکومت حقوق رم را بیاموزند. کلاس های خود من هنوز بزرگ هستند اما بسیاری از همکارانم به معنای واقعی کلمه دارند از گرسنگی می میرند، اخیرا، دانشجویی (که البته مسیحی بود) با ظرافت بسیار توصیه کرد که من، لیبانیوس، لاتین بیاموزم! آن هم در سن و سال من و پس از اینکه عمری را صرف یونانی کرده ام! به او گفتم که من حقوقدان نیستم و هیچ مطلبی وجود ندارد که نیاز به خواندنش به آن زبان زشت داشته باشم. زبانی که فقط یک شعر ارائه داشته و آن نیز تفسیر و برداشتی سست و دلتنگ کننده از هومر بزرگ ما است.
امیدوارم که پس از این همه سال که رابطه ای میان ما وجود نداشته است، این نامه در حالی به دست تو و همسر قابل ستایشت، هوپیا(۱۸)، برسد که از سلامت کامل برخوردار باشید. به زندگی تو در آتن، که مرکز طبیعی جهان ما است، رشک می برم. آیا لازم است بیفزایم که البته هرگونه هزینه ای را که احتمالاً برای سفارش رونوشت برداری از خاطرات یولیانوس به تو تحمیل شود خواهم پرداخت؟ خوشبختانه بهای رونوشت برداری در آتن از انتاکیه کمتر است. همیشه در شهرهایی که در آنها کمتر کتاب خوانده می شود بهای آن بیشتر است!
اضافه می کنم: اکنون شایعه ای کهنه تایید شده است. سرانجام، شاپور، شاه بزرگ ایران، مرده است. او بیش از هشتاد سال داشت(۱۹) و بیشتر عمر خود را به پادشاهی گذراند. تصادف عجیبی است که شاهی که یولیانوس محبوبمان را شکست داد درست باید به هنگامی بمیرد که ما درصدد زنده کردن یاد وی هستیم. زمانی به من گفتند که شاپور کتاب زندگی دموستن مرا خوانده و آن را ستوده است. کتاب چیز شگفت انگیزی است، جهان ها و سده ها را درمی نوردد، نادانی و جهل را شکست می دهد و، سرانجام، همانا زمان نابکار را نیز شکست می دهد. بیا تا یولیانوس را دوباره، و برای همیشه، زنده کنیم!

از پریسکوس به لیبانیوس

آتن، مارس ۳۸۰

بلی، در اینجا از آن فرمان به خوبی آگاه اند، اما احساس عمومی در دانشگاه این است که به رغم لحن خشن آن فرمان، احتمال نمی رود ما مورد آزار قرار گیریم. مدارس دارند شکوفا می شوند. بچه های مسیحی گروه گروه گرد ما می آیند که متمدن شوند، و به نظر من آنان بسیار شبیه برادران هلنیستشان(۲۰) هستند. پرسش هایشان به همان گونه است و در جواب پرسش هایی که از آنان می شود همان گونه پاسخ ها را می دهند. من از اینکه بتوانم به کسی، و بدتر از همه به خودم، چیزی بیاموزم نومید هستم. از بیست وهفت سالگی تاکنون فکر و ایده ای تازه نداشته ام. به این دلیل است که درس هایم را منتشر نمی کنم. همچنین، بسیاری از ما آثار خود را از روی خودنمایی یا برای جلب نظر دانشجویان منتشر می کنیم. من در هفتادوپنج سالگی همچون تنگی تهی هستم (من نه سال از تو بزرگترم، نه دوازده سال). اگر به من به آهستگی ضربه بزنی صدای پوکی وحشتناکی خواهی شنید. کله ام همچون آن گوری که می گویند مسیح آن را ترک گفته است، گوری کاملاً تهی است. من اکنون بیشتر به کراتس و کلبی های اولیه تمایل دارم تا به افلاتون و دیگران. به هیچ وجه متقاعد نشده ام که خدایی واحد در مرکز جهان وجود داشته باشد و برخلاف یولیانوس، که به شدت گول خور و ساده بود، نسبت به جادو نیز کشش و پذیرشی ندارم. اغلب می اندیشیدم که ماکسیموس از خوش قلبی او سودجویی می کرد. اما در آن هنگام هرگز نمی توانستم ماکسیموس را تحمل کنم. چگونه اوقات یولیانوس را با محافل و جلسات و دری وری های مرموزش ضایع می کرد! یک بار درباره او با امپراتور سربه سر گذاشتم، اما یولیانوس فقط خندید و گفت، «کی می داند که فرزانگی و خرد از کدام در وارد خواهد شد؟»
اما در مورد طرح انتشار کتابت، به هیچ وجه مطمئن نیستم که زندگینامه ای هواخواهانه و مهرآمیز درباره یولیانوس در این زمانه کوچکترین اثری داشته باشد. تئودوزیوس سیاستمداری نظامی است که تحت تاثیر اسقف ها است. البته ممکن است او نشر زندگینامه ای از سلفش را، صرفا به خاطر محبوبیت بسیاری که یولیانوس تا این تاریخ از آن برخوردار است، و البته نه به خاطر فلسفه وی، تصویب، و تجویز کند. یولیانوس برای این مورد ستایش و تحسین است که جوان و زیبا و پیروزمندترین سردار قرن ما بود. مردم نسبت به سردارانی که در نبردها پیروز می شوند احساساتی ستایش انگیز دارند، و به همین دلیل امروزه قهرمانی وجود ندارد. ولی اگر تئودوزیوس اجازه دهد چنین زندگینامه ای نوشته شود، باید از پرداختن به مقوله مذهب در آن اجتناب شود. اسقف ها مراقب این امر خواهند بود. و باید بگویم که در درنده خویی هیچ کس به پای اسقفی مسیحی به هنگام شکار یک «رافضی» نمی باشد، و آنان هرگونه عقیده ای را که برخلاف عقیده خودشان باشد «رافضی» می نامند. آنان به ویژه در آن امری که نسبت به آن به اندازه بقیه افراد بشر جاهل و نادان اند، مطمئن و پابرجا هستند. مقصودم مرگ است. باری، من نمی خواهم با آنان بجنگم، زیرا من یکی هستم و آنان بسیارند. و گرچه من، همچنان که تو ستیزه جویانه اظهار داشتی، پیرم و به پایان زندگی خود نزدیک می باشم، اما از سلامتی شگفت انگیز بهره مندم. می گویند که نسبت به زمان چهل سالگی فرقی نکرده ام، و هنوز از توانایی جنسی برخوردارم، این نیروی حیایی هوپیا را، که در چند سال گذشته به گونه ای مشهود پیر شده است، بیزار می کند، اما ظاهرا زنان جوان گوناگونی را در محله ای خاص در آتن خشنود می کند، که بدون شک درباره آن محله در داستان های مکتب میلزیان(۲۱) شنیده ای!
آیا وضع خود را روشن کنم؟ تمایلی ندارم که زنده در آتش بسوزم یا سنگسار شوم و یا بر فراز در کلیسایی مسیحی، که یولیانوس آنها را «مرده خانه» می نامید، به چهارمیخ کشیده شوم. تو می توانی هرچه دلت می خواهد دلیر باشی و من در قلب خود تحسینت خواهم کرد. اما من، با اینکه بسیار شیفته او بودم، از مسیر عجیبی که جهانمان، از هنگامی که کنستانتین ماجراجو ما را به اسقف ها فروخت تاکنون، در آن افتاده است بسیار بیمناکم و خیال ندارم که حتی یک جمله درباره او بنویسم.
خاطرات یولیانوس در طی چهار ماه آخر عمرش نوشته شد. آن را در مارس ۳۶۳، در هیراپولیس آغاز کرد. در طی تاخت و تازمان در ایران تقریبا هر شب خاطرات دوران آغازین زندگی اش را تقریر می کرد. نتیجه کار قدری آشفته و درهم است، زیرا او چه به عنوان یک نویسنده و چه به عنوان یک انسان شتاب زده و عجول بود. زمانی به من گفت که می خواهد برای خود زندگینامه ای به شیوه کتاب مارکوس اورلیوس(۲۲) خطاب به خودش بنگارد، اما فاقد آن نظم خاص نویسندگان بود. یولیانوس همچنین تحت تاثیر کتاب پیشروی در درون کشور اثر گزنوفون بود، زیرا گزنوفون دقیقا همان مسیری را پیمود که ما هفت قرن بعد پیمودیم. علاقه یولیانوس نسبت به تاریخ همیشه پر شور بود، او تماشاگری بزرگ برای دیدنی ها بود. سرگذشت تنظیم شده تا حدی فاقد یکدستی و همگونی است؛ ولی، یولیانوس همواره نویسنده ای جالب بود، و اگر بهتر از این نبود برای این است که مشکل بتوان در آن واحد هم امپراتور بود، هم فیلسوف و هم سردار. او همچنین درباره همه کس بی پروا بود. امیدوارم او را ببخشی. من این کار را کرده ام. گمان می کرد که زمانی بسیار اندک در اختیار دارد و می خواست همه چیز را گفته باشد. اما در مورد مرگ اسرارآمیزش، درباره اینکه چه اتفاقی رخ داد فرضیه ای دارم که در وقت مناسب برایت تشریح خواهم کرد.
هرگز کاملاً نمی دانستم که با این اثر چکار کنم. هنگامی که یولیانوس مرد، من همه کاغذهای شخصی اش را ربودم، زیرا از آن بیم داشتم که جانشین مسیحی اش آنها را نابود کند. البته، من نسبت به این کاغذها حقی ندارم، اما از دزدی خود پشیمان نیستم. درباره آن خاطرات با هیچ کس سخن نگفتم، تا اینکه به سلامت به انتاکیه بازگشتم، و در آنجا در آن روز که تو آن مدیحه مشهورت را خواندی ناچار شدم مطلب را به تو بگویم. از فصاحتت چنان به هیجان آمدم که راز خود را آشکار کردم.
من اکنون نسخه رونویس شده خوبی از روی اصل دست نوشت آن کتاب در اختیار دارم. اگر فکر می کنی که رونوشت برداری در اینجا ارزان تر از انتاکیه است اشتباه می کنی. کاملاً برعکس. برآورد هزینه آن به هشتاد سولیدی زر می رسد، که پیشنهاد می کنم با چاپار بازگشتی بفرستی. با دریافت بهای کامل، این کتاب را برایت خواهم فرستاد تا هرطور مناسب بدانی از آن استفاده کنی. فقط به هیچ کس نگو که من هرگونه ارتباطی با این قضیه داشته ام. کمترین اشتیاقی ندارم که در این زمان، یا هر زمان دیگر، پذیرای شهادت شوم.
فکر می کردم که درباره مجموعه نامه هایت برایت نامه ای نوشته بودم. آن کتاب را همان وقت دریافت کردم و چقدر ملاحظه کار بودی که آن را برایم فرستادی. همه ما به خاطر آن نامه ها، به ویژه نامه های تو به یولیانوس، مدیونت هستیم. تو مردی خردمند هستی. من فیلسوف دیگری را نمی شناسم که چنان در فکر آیندگان باشد که رونوشتی از هر نامه ای را که می نویسد نگاه دارد، و بداند که حتی جزئی ترین افاضات، در زمینه وسیع کارهایش، دارای ارزشی ابدی است. هوپیا نیز به همراه من آرزومند سلامت تو است.

از لیبانیوس به پریسکوس

انتاکیه، آوریل ۳۸۰

نمی توانی تصور کنی که وقتی امشب نامه ات را برایم آوردند چقدر خوشوقت شدم. در حقیقت، آنقدر در اشتیاق شنیدن دوباره صدایت بودم که بندها را گسستم و خود نامه را که از مدت ها پیش در انتظارش بودم پاره کردم. اما آسوده خاطر باش، نامه ارزشمندت با چسب ترمیم و از آن مراقبت خواهد شد، زیرا هرگونه اظهاری از سوی تو پژواکی اصیل از جوهر یونانی است که باید به کسانی که از این پس خواهند آمد منتقل شود.
بگذار هم اکنون بگویم که از آگاهی از قدرت لایزال جنسی ات چقدر خوشحالم. آگاهی از اینکه برای افرادی نادر از بشر آن مرحله متعارف افول اسفبار حاصل نمی شود همیشه برای بقیه ما الهام بخش است. درواقع تو مشمول لطف خدایان شده ای و در بهره مندی آشکار از این لطف هرگز، همچون سوفوکل(۲۳)، در هشتادسالگی آه برنخواهی آورد که، «سرانجام از دست اربابی بی رحم و دیوانه آزاد هستم!» مسلما ارباب تو همدم خوبی است، و سکوت و عدم مخالفت هوپیا او را دلپذیرتر هم کرده است. کمتر زنی از همسران فیلسوفان به شوهرش این آزادی را می دهد که با آن بانوان آتنی که به گونه ای خوشایند متمدنند، و من در دوران دانشجویی از بزم های شبانه شان لذت می بردم، درآمیزد. البته اکنون زندگی من مصروف فلسفه و امور کشوری است و فریبندگی آفرودیت(۲۴) را به مردان جوان تر وامی گذارم... به مردان جوان تر و اکنون به تو، ای پریسکوس، که گذر زمان قدار را با دست هایت نگاه داشته ای! ای مرد خوشبخت! خوشبخت دخترانی که چنین مورد مهر تو باشند!

۱. این دو اثر رابرت گریوز توسط همین مترجم به فارسی برگردانده و با همکاری انتشارات ناهید منتشر شده است. ــ م.
۲. Robert Graves: شاعر و تاریخدان و نویسنده بزرگ معاصر انگلیسی، ۱۹۸۵ـ ۱۸۹۵، استاد ادبیات لاتین و یونانی دانشگاه اکسفورد. گریوز در دو کتاب بزرگ خود به نام منم، کلودیوس و خدایگان کلودیوس تصویر روشنی از دنیای رم (سیاست، نظام، اقتصاد، هنر و اوضاع اجتماعی و اعتقادی) از نیم قرن پیش از میلاد مسیح تا نیم قرن پس از میلاد ارائه می دهد. دو کتاب مزبور توسط همین مترجم به فارسی برگردانده شده اند. ــ م.
۳. I, Claudius، زندگی نامه کلودیوس سزار امپراتور رم، با نگاهی به پیشینه جنگ داخلی رم (پمپی، آنتونی، یولیوس سزار) و پایان جمهوری و آغاز امپراتوری توسط سزار اگوستوس (اکتاویانوس) و جانشینانش سزار تیبریوس و سزار گایوس (کالیگولای خون آشام) تا به امپراتوری رسیدن اتفاقی کلودیوس. ــ م.
۴. Gaius Suetonius: تاریخدان و زندگینامه نویس رمی، قرن دوم میلادی. ــ م.
۵. Claudius the God، شرح دوران امپراتوری سزار کلودیوس و جانشینی سزار نرو (نرون). ــ م.
۶. Ammianus Marcellinus: مورخ لاتین (آمیان مارسلن)، انتاکیه، ۴۰۰ـ۳۳۰ میلادی. ــ م.
۷. Edward Gibon: مورخ انگلیسی: نویسنده تاریخ انحطاط و سقوط امپراتوری رم. لندن، ۱۷۹۴ـ۱۷۳۷ میلادی. ــ م.
۱۰. Medici de Lorenzo: لورنتسوی باشکوه (۱۴۹۲ـ ۱۴۴۹) دولتمرد و فرمانروای فلورانسی. ــ م.
۱۱. (Henrik Ibsen (۱۹۰۶-۱۸۲۸: شاعر و درام نویس نروژی. ــ م.
۱۲. در متن آمده است «... ای جلیلی!» که چون در آغاز جلیله کانون مسیحیت بود، یولیانوس مسیحیان را جلیلی یا اهل جلیله می نامید. ــ م.
۱۹. شاپور دوم هفتادویک سال عمر کرد. ظاهرا نویسنده اشتباه کرده است. ــ م.
۲۰. Helenist: یونانی مآب، یونانی گرا. پیروان آیین یونانی. ــ م.
۲۱. Milesian: منسوب به شهر میلنوس یونان باستان. ــ م.
۲۲. ۱۸۰-۱۲۱Marcus Aurelius میلادی، امپراتور رم (۱۸۰ـ۱۶۱)، و فیلسوف رواقی. ــ م.
۲۳. Sophocle: دراماتیست یونانی ۴۰۶ـ ۴۹۶ پیش از میلاد.
۲۴. Aphrodite: الهه یونانی عشق و زیبایی، معادل ونوس لاتین. ــ م.