کتاب راهنمای گام به گام یادگیری الکترونیکی

پیشگفتار

محدوده، هدف و دامنه کاربرد سند

این سند، گام اولیه سازمان فناوری اطلاعات ایران (به عنوان سازمان متولی مدیریت توسعه فناوری اطلاعات کشور) جهت ساماندهی به آن دسته از محتواهای آموزشی است که به صورت ترکیبی(۱) یا الکترونیکی خالص، می توانند بر بستر شبکه ملی اطلاعات ارائه گردند. تحقق این مهم و ساماندهیِ فرآیند تولید محتوا، گام اولیه و ضروری در نیل به اهداف ذیل است:

• توسعه عدالت محور در امر آموزش و یادگیری با توسعه کمی و کیفی محتواهای الکترونیکی آموزشی
  
• توسعه اثربخش تولید و عرضه محصولات یادگیری الکترونیکی استاندارد
  
• چارچوبهای حداقلی برای تضمین کیفیت محصول تولید شده
  

نظر به گستردگی شمول محتوای الکترونیکی، منظور از محتوای الکترونیکی در این سند محتوای الکترونیکی آموزشی است.(۲)

۱. نظر به گستره نیازهای آموزشی، مخاطب و محتوا، و نیز نتایج حاصل از تجمیع خبرگانی در خصوص ضرورت تنظیم جداگانه اسناد سازمانی و بخشیِ تولید محتوای الکترونیکی در حوزه های گوناگون دانشی و مهارتی، در نظر است در گامهای بعدی با هماهنگی سایر دستگاه های مسئول (نظیر وزارت آموزش و پرورش، سازمان فنی و حرفه ای، وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی، وزارت ارشاد و سایر دستگاه ها)، تدوین و نگارش اسنادِ بخشیِ مبتنی بر مفاد سند حاضر در دستور کار قرار گیرد.
۲. سند حاضر دربرگیرنده چارچوب هایی است که فارغ از سخت افزار ارائه (رایانه، تلفن همراه، تبلت(۳) و سایر وسایل ارتباطی دیجیتال) می تواند مورد استفاده متخصصان امر قرار گیرد. به عبارت دیگر محدوده پوشش این سند هم حوزه یادگیری الکترونیکی(۴) و هم یادگیری موبایل(۵) را در بر می گیرد و شالوده ای است از اصول کلی تولید محتوای الکترونیکی (فارغ از بستر ارائه) که رعایت آن می تواند به ارتقای سطح کیفی محتوای الکترونیکی آموزشی بیانجامد.
۳. نظر به نو به نو شدنِ سریع ابزارها و نرم افزارهای تالیف، تولید و ارائه محتوای الکترونیکی، گزینش این ابزارها بایستی به متخصصان امر و گروه های خبره سپرده شود. آنچه در این سند به آن بیشتر پرداخته می شود، فرایندهای ناظر به تولید محتواست و نه معرفی و تحلیل ابزارها و زیرساخت های سخت افزاری/ نرم افزاری مورد نیاز جهت تولید محتوای الکترونیکی.
۴. با توجه به تاثیر و تاثر محتوا و فرایند تولید بر یکدیگر، الزامات کلی مندرج در این سند بطور همزمان بر دو حوزه محتوایی و فرایندی متمرکز است.
۵. الزامات و چارچوب های تولید محتوای الکترونیکی به ترتیبِ ارائه در سند عبارتند از:

• فرآیند «۱»: تجزیه و تحلیل (در دو سطح مدیریتی و آموزشی)
  
• فرآیند «۲»: طراحی آموزشی محتوا
  
• فرآیند «۳»: تولید اجزا و محتوای الکترونیکی
  
• فرآیند «۴»: برگزاری دوره یادگیری الکترونیکی
  
• فرآیند «۵»: ارزشیابی
  

تعریف یادگیری الکترونیکی

تاکنون تعاریف مختلفی از یادگیری الکترونیکی ارائه شده است. اما در حالت کلی می توان گفت که یادگیری الکترونیکی دارای هفت نشانه یا ویژگی زیر است:

• یادگیری الکترونیکی عموماً بر بستر رایانه و به صورت برخط(۶) یا خط خاموش(۷) عرضه می شود.
  
• یادگیری الکترونیکی با نو به نو شدن اطلاعات سازگار است.
  
• یادگیری الکترونیکی می تواند مجموعه ای متنوع از روش ها و ابزارهای آموزشی را در بر داشته باشد. (نظیر کلاس های مجازی، فضاهای تعاملی مجازی، شبیه سازی و...)
  
• یادگیری الکترونیکی عموما به تلاش و کوشش خودِ فراگیر با بهره گیری از فناوری های نو متکی است.
  
• یادگیری الکترونیکی قابلیت انجام فرآیندهای اداری و مدیریتی از قبیل ثبت نام، پرداخت شهریه، نظارت بر روند اجرای فعالیت های فراگیر، تدریس، نظارت و ارزشیابی از راه دور را فراهم می سازد.
  
• یادگیری الکترونیکی فراگیر- محور است و در آن به ویژگی های فردی فراگیران توجه ویژه می شود.
  
• یادگیری الکترونیکی امکان یادگیری برای سبکهای مختلف یادگیری(۸) حسب نوع هوش و تربیت ذهنی افراد را فراهم می آورد.
  
• یادگیری الکترونیکی در قالب اشکال مختلفی همانند یادگیری رایانه محور، یادگیری برخط، یادگیری خط خاموش و یادگیری شبکه محور ارائه می شود.
  

در یک کلام؛

۱- تعریف خاص: یادگیری الکترونیکی را می توان مجموعه محتواها و بسترهای فعالیت (اعم از تعامل و تمرین و آزمون) دانست که با استفاده از ابزارهای الکترونیکی اعم از صوتی، تصویری، رایانه ای و شبکه ای صورت می گیرد و امکان یادگیری را برای هر فرد، در هر زمان و در هر مکان فراهم می سازد.
۲- تعریف عام: استفاده برنامه ریزی شده و نظام مند از فناوری اطلاعات و ارتباطات برای یادگیری.

نیاز روزافزون جامعه اطلاعاتی به آموزش، عدم دسترسی به مراکز و امکانات آموزشی مناسب برای همگان و در همه جا، تنگناهای اقتصادی، کمبود مربیان، معلمان و اساتید مجرب، و هزینه های گزافی که صرف آموزش های حضوری می شود، متخصصان را بر آن داشته که با کمک فناوری اطلاعات، روش های جدیدی برای آموزش ابداع نمایند که هم اقتصادی و باکیفیت باشند و هم بتوان با استفاده از آنها، به طور همزمان کثیری از فراگیران را تحت پوشش آموزشی قرار داد.
همزمان با به وجود آمدن نظم جدید جهانی مبتنی بر فناوری اطلاعات، تغییراتی بنیادین در نظام آموزش و یادگیری در سطح جهانی و در سطح ملی در حال وقوع است که طی آن تحولات زیر در حال شکل گیری است:

• تعداد دانش آموزان، دانشجویان و فراگیران به سرعت در حال افزایش است .
  
• گروه های مختلفی از دانش پژوهان طالب آموزش هستند.
  
• مشارکت زنان و فراگیرانِ بزرگسال در امر آموزش در حال رشد است .
  
• کار و تحصیل به گونه ای فزاینده در هم تنیده اند و این امر منجر به ایجاد تمهیداتی درآموزش جهت انعطاف پذیری بیش تر شده است .
  
• گرایش عموم به آموزش ِ مادام العمر(۹) است .
  
• آموزش مادام العمر منجر به تاکید بر آموختن یا فراگیر شدن آموزش می شود.
  
• به دلیل تفاوت های فراگیران، نیاز به تطبیق و تنظیم شیوه های مختلف آموزش و روش های آموزشی جایگزین روز به روز در حال فزونی است.
  
• در تدوین دوره های آموزشی، دیگر نمی توان تجارب و پیش زمینه های مختلف فراگیران را نادیده گرفت.
  
• موسسات آموزش عالی برای مدتی نسبتا طولانی انحصار فراهم ساختن آموزش را در دست داشته اند، اما به تدریج شرکت ها و نهادهای عمومی نیز از دانشی برخوردار شده اند که می توان برای تحقق اهداف آموزشی از آنها بهره برد.
  
• آموزش با چالش انواع هزینه ها روبرو است. (هزینه مبلغی، زمانی، نیروی انسانی، فضای آموزشی و نظایر آن) بنابراین ، آموزشِ موثرتر و کارآمدتر مورد نیاز است .
  
• فراگیران هر چه بیشتر شبیه به مصرف کنندگانی رفتار می کنند که می خواهند انتخاب های آگاهانه ای از چگونگی و محل آموزش خود داشته باشند. این حاکی از آن است که فراگیران دیگر به یک موسسه یا یک رده آموزشی خاص تعلق خاطر همیشگی ندارند.
  
• آموزگاران، اساتید، معلمان و مربیان رفتاری از خود نشان می دهند که نشان دهنده امید بیشتر آن ها به فراگیرانشان نسبت به سابق است . در عین حال اشتیاق آنان به آموزش با بهره گیری از امکانات رایانه ای توسعه ی روزافزون یافته است.
  
• افرادِ ترک تحصیل کرده ی بسیار زیادی در نظام آموزشی سنتی وجود دارند که مشتاقند تحت تعلیم و تربیت قرار بگیرند.
  
• رشد دسترسی به شبکه و نیز توسعه شبکه ملی اطلاعات امکان دسترسی گسترده تر و فراگیرتر به منابع علمی و آموزشی برخط را فراهم آورده است.
  
• هزینه های دسترسی به رایانه، تلفن همراه و شبکه به طرز چشمگیری کاهش پیدا کرده و از سوی دیگر سرعت دسترسی به اطلاعات در حال افزایش است.
  

بر مبنای این شواهد، به نظر می رسد که محیط های آموزشی آینده از ویژگی های زیر برخوردار خواهند بود:

• فراگیر- محورند.
  
• متعامل و پویا هستند.
  
• از قابلیت کارِ گروهی در خصوص مسائل جهانِ واقعی برخوردارند.
  
• باید به فراگیر امکان انتخاب روش یادگیری بدهند.
  
• تاکید بر کارکردهایی نظیر تجهیز به دانش فناوری اطلاعات برای حمایت از آموزش مادام العمر در آنها گریزناپذیر است.
  

در کنار مسائل پیش گفته، گستردگی و تنوع اطلاعات تولید شده در دنیا و نیز ضرورت دستیابی موثر به اطلاعات مورد نیاز، نیازمند کسب مهارت ها و دانش های جدیدی است . در واقع ، سواد اطلاعاتی(۱۰) اساسِ یادگیری مادام العمر است و بین همه رشته ها، در همه محیط های یادگیری و در کلیه سطوح آموزشی امری لازم و مشترک به شمار می آید.
امروزه «باسوادِ اطلاعاتی (۱۱)» کسی است که حایز این ویژگی ها باشد:

• اطلاعات مورد نیاز را تشخیص دهد.
  
• دسترسی موثر و کارآمد به اطلاعات مورد نیاز داشته باشد.
  
• بتواند اطلاعات و منابع را ارزیابی کند.
  
• قادر باشد اطلاعات گزینش شده را به مجموعه دانشِ پایه اش اضافه کند.
  
• موضوعات اجتماعی ، سیاسی و اقتصادی را که پیرامون حوزه استفاده از اطلاعات است درک نموده، و از اطلاعات با رعایت ابعاد اخلاقی و قانونی بهره برداری کند.
  
• در واقع مهارتِ فن آوری اطلاعات ، فرد را قادر می سازد تا از رایانه ، برنامه های رایانه ای و تلفن همراه، نرم افزارها، پایگاه های اطلاعاتی و نظایر آن به منظور موفقیت در تحصیل ، کار و زندگی شخصی بهره ببرد.
  

امروزه مفهوم سواد، دیگر «توانِ خواندن و نوشتن» نیست. تحولات سریع فناوری اطلاعات و ارتباطات(۱۲) در دهه اخیر، جهان را با یک بیسوادی اطلاعاتی نوین و نیاز همه گیر به بازآموزی و یادگیری مواجه ساخته است. اقدام به صدور گواهینامه بین المللی کاربری رایانه(۱۳) یکی از اقدامات جهانی در زمینه بازآموزی بوده است. روش های سنتی آموزش، دیگر پاسخگوی این حجم عظیم تقاضا برای آموزش نیست. نهضت سوادآموزی الکترونیکی به جای سوادآموزی متعارف، به عنوان یک راهکار برای گذر به جامعه اطلاعاتی مطرح شده است.
در یک فضای آموزشی اینچنینی برخلاف آموزش سنتی، افراد به اندازه توانایی خود از موضوعات بهره مند می گردند. برخی از ضرورت های گرایش به یادگیری الکترونیکی عبارتند از:

• هزینه ها
  
• تعداد بالای فراگیران
  
• حجم بسیار بالای اطلاعات
  
• محدودیت های مکانی منابع
  
• درگیری های زمانی و مشغله های روزانه فراگیران
  
• درگیری های زمانی و محدودیت تعداد اساتید و مربیان
  

با توجه به موارد فوق می توان اذعان داشت که یادگیری الکترونیکی شاید دیگر تنها یک انتخاب از میان گزینه های آموزشی ممکن نیست، بلکه گرایش به رویکرد یادگیری الکترونیکی و فاصله گرفتن از آموزش های کاملا سنتی، امری ضروری و اجتناب ناپذیر تلقی می گردد.
هدف سازمان فناوری اطلاعات ایران به عنوان مرجع مدیریت توسعه فناوری اطلاعات کشور و تامین زیرساخت اطلاعاتی و ارتباطی کشور از تشویق حرکت به سمت تولید و عرضه محتوای الکترونیکی، فراهم نمودن امکان دسترسی یکسان، رایگان و جستجوپذیر دوره های آموزشی، و ایجاد فضای آموزشی یکنواخت برای اقشار مختلف در هر نقطه و بهینه سازی شیوه های ارائه مطالب به منظور یادگیری عمیق تر و جدی تر است. در مواجهه با صورت مساله تولید محتوای الکترونیکی، سوالات بنیادی زیر همواره مطرح است:

• مساله چیست و ماهیت آن چه می باشد؟
  
• محیط و بستر یادگیری چگونه است؟
  
• مخاطبان چه کسانی هستند و نیاز یادگیری آنها چیست؟
  
• بهترین روشهای طراحی محتوا کدامند؟
  
• با چه روشها و ابزارهایی می توان آموزش را ارائه کرد؟
  
• محدودیتهای موجود کدامند؟
  
• کاربران باید چه کاری انجام دهند تا مشخص شود که به شایستگی های مورد نظر دست یافته اند؟... و نظایر این سئوالات. هدف از تدوین سند حاضر، ارائه پاسخی منسجم (و حداقلی) به پرسشهای فوق است.
  

گام اول: تجزیه و تحلیل از منظر مدیریتی، سیاستی، اقتصادی، اجتماعی، فناورانه

چکیده

در بخش روش شناسی مستند مدیریتیِ(۱۴) سند حاضر، بیان شد که اولین مرحله از مراحل روش ADDIE مرحله تحلیل(۱۵) است. به طور اجمالی در مرحله «تحلیل»، اطلاعاتی درباره مخاطبان (فراگیران)، نیازهای یادگیری آنان، بودجه، محدودیت های موجود و غیره جمع آوری و تحلیل می شود. تحلیلِ وظیفه یا شغل، بررسی مهارت ها، دانش و توانایی های مورد نیاز برای فراگیران و همچنین شناسایی توانایی های موردی فراگیران، از جمله فعالیت هایی است که در این گام می بایست مورد توجه مدیران و کارشناسان آموزشی قرار گیرد. در واقع، تفاوت بین آنچه فراگیران می دانند و آنچه انجام می دهند با آنچه باید بدانند و بتوانند انجام دهند، تبیین کننده نیازهای آموزشی است. تردیدی وجود ندارد که همواره با وجود امکاناتی که در اختیار تکنولوژیست آموزشی یا مدیر دوره الکترونیکی قرار دارد، محدودیت هایی نیز فراروی آنان وجود خواهد داشت که شناسایی این محدودیت ها برای طراح دوره امکان واقع نگری را فراهم می آورد. مرحله تحلیل خود به دو زیر بخش شکسته شده است:
اول: تحلیلِ مدیریتی؛ که طی آن موضوع از زاویه بالادستی مورد کاوش قرار می گیرد. این بخش بیشتر پاسخی است به نیازهای مدیریتیِ ناظر به تولید محتوای الکترونیکی. در مرحله اول از گام تحلیل، صرفا مجموعه ملاحظات و الزامات مدیریتی، سیاستی و قانونی، اقتصادی، اجتماعی و فنی که لازم است در راستای موفقیت و اثربخشی تولید و عرضه محتوا در نظر گرفته شود، بررسی خواهد شد. مخاطبان اصلی این بخش عبارتند از مدیران مراکز یادگیری الکترونیکی، مدیران تولید محتوا و مدیران عالی سازمانها. بخشهای عمده ای از این تحلیل برپایه چارچوب عمومی یادگیری الکترونیکی (مدل خان(۱۶)) تدوین و آماده سازی شده است.
دوم: تحلیل آموزشی یا پداگوژیکال؛ پس از تصمیم گیری پیرامون ورود به فضای تولید و عرضه محتوا، سه محور کلیدی محتوا، مخاطب و رسانه می بایست مورد تحلیل اولیه ای قرار گیرند تا استراتژی کلی تولید و عرضه و راهبرد آموزش و ارزشیابی مشخص شود. این فضا بیشتر توسط کارشناسان و متخصصین یادگیری الکترونیکی پیمایش می شود.

تحلیل مدیریتی

رویکرد صحیح مدیریتی به فضای تولید و عرضه محتوای الکترونیکی، بحرانی ترین و زیربنایی ترین عنصر در مسیر رشد و شکوفایی هرچه بیشتر این حوزه به شمار می رود؛ هر چه عمق نگاه ذی وجودان امر آموزش به مقوله تولید محتوای الکترونیکی جامعتر و دقیقتر باشد، و اهمیت و ضرورت آن از یک سو، و نحوه و چگونگی انجام صحیح فرایندهای منجر به یک محصول بهینه آموزشی از سوی دیگر بر آنان آشکارتر شود، حرکت به این سمت و سو با سهولت، سرعت و دقت بیشتری امکانپذیر خواهد شد.
آنچه در قالب الزامات پنجگانه تحلیلی در ادامه می آید در بردارنده حداقل های لازم برای شناخت ضرورت ها و نیز پاسخگویی به نیازهای اولیه در مسیر تولید محتوای الکترونیکی آموزشی است. در راستای انسجام مطالب پیرامون تحلیل الزامات و عوامل مطرح در حوزه یادگیری الکترونیکی و ارائه محتوای الکترونیکی، بخش اول از فرآیند تحلیل در قالب مدل (MPEST(۱۷ عرضه می شود؛ بدین ترتیب که الزامات مورد نظر به ترتیب از دریچه های مدیریتی، سیاستی و قانونی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، و فنی تحلیل خواهند شد.
توضیح: معمولاً برای تجزیه و تحلیل محیطی(Environment) و شناخت بافت(Context) مسائل مربوط به یک حوزه، روش (STEEP(۱۸ در قالب طبقه بندی های ذیل مبنای تحلیل قرار می گیرد:

• اجتماعی (Social)
  
• فناوری (Technological)
  
• زیست محیطی (Environmental)
  
• اقتصادی (Economical)
  
• سیاسی (Political)
  

اما از آنجایی که در فرآیند تولید محتوای الکترونیکی بررسی مسائل زیست محیطی به نسبت سیار عوامل از اهمیت زیربنایی برخوردار نیست و در عوض نکات مدیریتی (Managerial) از اهمیت بسزایی برخوردار است؛ در گزارش حاضر رویکرد جایگزین، رویکرد جایگزین MPEST خواهد بود.

الزامات مدیریتی

منظور از مدیریت محتوای الکترونیکی، مدیریت مراحل مختلف فرآیندهای تولید و عرضه محتوای الکترونیکی شامل برنامه ریزی، طراحی(۱۹)، تولید(۲۰)، ارائه(۲۱)، ارزیابی(۲۲) و نگهداری است. مدیریت این فرآیندها به معنای داشتن ایده ای روشن در مورد سیستم های پیچیده ای است که از چندین عنصر کلیدی شامل ارائه محتوا، فناوری، منابع انسانی و فرآیندهای یکپارچه سازی یادگیری الکترونیکی در یک سازمان تشکیل شده است.
برای مدیریت پروژه های یادگیری الکترونیکی، درک روشن فرآیند(۲۳)، افراد(۲۴) و محصولاتِ(۲۵) درگیر در یادگیری الکترونیکی ضروری است. جهت سهولت درک فضای تولید و ارائه محتوا و در یک نگاه کلی می توان فرآیند یادگیری الکترونیکی را به دو مرحله تقسیم کرد:

(۱) مرحله تولید محتوای الکترونیکی،
(۲) مرحله ارائه و نگهداری آن.

بنابراین مدیریت فضای تولید و ارائه، شامل موارد زیر خواهد بود:

• مدیریت فرآیند توسعه محتوای یادگیری الکترونیکی (یعنی برنامه ریزی، طراحی، تولید و ارزیابی محتوا و منابع یادگیری الکترونیکی) و
  
• مدیریت ارائه و نگهداری یادگیری الکترونیکی (یعنی پیاده سازی دوره های برخط، به روزرسانی مستمر و نظارت بر محیط یادگیری الکترونیکی).
  

مدیران می بایست با ابعاد گوناگون این فضا آشنایی کامل داشته باشند و بتوانند فرایندهای مرتبط با هر یک از این مراحل را به دقت مهار و هدایت کنند. شکل زیر چشم اندازی است به زنجیره توسعه محتوای الکترونیکی.

شکل ۱: مدل سه عاملی ایجاد و تحویل محتوای الکترونیکی

الزامات سیاستی و قانونی

الزامات سیاستی و قانونی مطرح در حوزه یادگیری الکترونیکی، از سه منظر قابل تحلیل و بررسی هستند (شکل ۲) که در ادامه به شرح و بسط هر از آنها می پردازیم.

شکل ۲: الزامات سیاستی و قانونی تولید محتوای الکترونیکی

الزامات ارائه محتوا از منظر اسناد بالادستی

توسعه علمی و فناورانه در افق برنامه ها و اسناد بالادستی نظام همواره مورد توجه ویژه بوده است. برخورداری از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری(۲۶)، حمایت از تولید محتوا و تدوین برنامه های آموزشی برای تبیین علوم طبیعی و علوم جدید(۲۷)، ارتقاء آگاهی، دانش و مهارت همگانی، و تقویت رسانه های اینترنتی(۲۸)، بهره مندی هوشمندانه از فناوری های نوین در نظام تعلیم و تربیت رسمی عمومی و گسترش بهره برداری از ظرفیت آموزش های غیرحضوری و مجازی در برنامه های آموزشی و تربیتی ویژه معلمان، دانش آموزان و خانواده های ایرانی(۲۹)، شواهدی هستند بر تاکید اسناد بالادستی بر بکارگیری ظرفیتهای فناوری های نو در توسعه همگانی و فراگیر آموزش.