کتاب کانت، هگل، هایدگر سیری در اندیشۀ مدرن

کانت و نُمودشناسی

یادآوری

این نقد برکتاب آقای دکتر نقیب­زاده تحت عنوان کانت و نمودشناسی، دو هدف مهمّ را دنبال می کند: اوّل نشان دادن ماهیت نمودشناسی، و دوّم نقد تحقیقی کانت. ولی در کنار آن ها، برخی از مهمترین مسایل و موضوعات فلسفه کانت نیز مطرح، و نقل قول ها طوری گزیده و چیده شده­اند تا ارتباط آن موضوعات با یکدیگر، و از این راه، ارتباط برخی نکات اساسی آن­ها با هم نیز مشخص شود. ضمن این­که از نتیجه­گیری در هریک از آن­ها پرهیز شده است تا این نقد در موضوعات گوناگون پراکنده نشده تمرکز حواس خواننده دائم براهداف باشد.
همچنین است اصطلاحات آقای دکتر نقیب­زاده، که کوشیدم تا از آن­ها استفاده کنم برای این که باز هم نمی­خواستم خاطرخواننده با اصطلاحات مختلف پراکنده شود. بنابراین، همانگونه که در کتاب آقای دکتر آمده، در این نقد نیز "دانستگی" به جای" آگاهی برای خود"، و"دانندگی" به جای "آگاهی برخود" و "نگرش معنوی" به جای "شهود یا نگرش عقلی" به­کار رفته. همچنان که "نمودشناسی جان" نیز به جای "پدیده­شناسی روح" به­کار رفته که توسط آقای دکتر نقیب­زاده، برابر فارسی ِعنوان کتاب معروف هگل نهاده شده. و...
لیکن می­دانیم، کلماتی مانند "دانستگی" و"دانندگی" از لحاظ تاریخی و بار فلسفی، خنثی هستند، یعنی رابطه "آگاهی برای خود" و "آگاهی بر خود" و تکامل آن­ها به "خودآگاهی" را در بستر تاریخ اندیشه نشان نمی دهند. همچنان­که واژه معنوی، یعنی نگرش معنوی به جای نگرش عقلی (و فقدان آن) در برابرِ (وجودِ) نگرش حسی یا تجربی در نزد کانت، رابطه گسسته حس و عقل در فلسفه او را شرمگینانه مطرح می­کند(۱). در حقیقت، به وسیله واژه معنوی از آشکارگویی درباره آن گسست در فلسفه کانت، پرهیز می­شود. همچنین است "نمودشناسی جان" به جای "پدیده­شناسی روح"، عنوان کتاب هگل، که تحت آن، آقای دکتر نقیب­ زاده در انتقاد از هگل برای ابژه کردن خرد، او را خودسرانه تا حد کانت، آن هم، درمرحله نگرش تجربی تنزل می­دهد. و این­ها، همه، حاصل بی اعتنایی و نادیده گرفتن آگاهی و خودآگاهی در پویش تاریخ اندیشه و عقل­گرایی (راسیونالیسم) در اروپاست و سقوط درچاه ویلِ پوزیتیویسم.
به همه این دلایل، استفاده از کلمات خنثی و... (تحت عنوان فقه­اللغه برای دقیق ترکردن کلمات) به جای اصطلاحات و کلمات جا افتاده و تاریخی با بار فلسفی، چون­که رابطه تکاملی در فلسفه را میان کانت و هگل می گسلاند به منظور این که کانت خاتم فیلسوفان وانمود شود، باعث گسیختگی (انقطاع) فکر و تحریف حقیقت فلسفی می شود.
تناقض بزرگ:
حقیقت آن است که نقد نُمودشناسی ماهیتاً نقد نظام اندیشگی کانت است. یعنی اگر فلسفه کانت شناسایی نشود، جوهر نُمودشناسی به عنوان یک وجه از تناقض بزرگ در نظام کانتی و نیز، نتیجه آن برخواننده عیان نخواهد شد؛ گو این که جهت اصلی این گفتار معطوف به افشاء سوءاستفاده از نُمودشناسی و نقد تحقیقی کانت توسط امثال آقای دکتر میرعبدالحسین نقیب­زاده است. در هرحال، ما ناگزیریم، ولو به اختصار، نظام اندیشگی کانت را با توجه به افق دیدِ زمانه­اش، بشناسیم. خواننده باید کمی حوصله داشته باشد:
تناقض بزرگ کانت که سلسله تناقضات و کمبودهایش از آن برمی­خیزد، چیست؟

"تصّوری که پیش از هرگونه اندیشیدن داده می­شود، نگرش نام دارد تصّور من می­اندیشم یک کار از خود است. یعنی نمی­توان آن را حسّاسیت پنداشت. برای متمایزکردن آن از ادراک تجربی من آن را دانندگی ناب یا آغازین می­نامم. این دانستگی به خود که من می­اندیشم ازآن برمی­خیزد، با همه تصورهای من همراهست... این وحدت دانندگی را من وحدت فرا­رونده دانستگی به خود می نامم... زیرا تصوّرهای گوناگون که در یک نگرش داده می­شود، نمی­توانند تصوّرهای من باشند مگر اینکه چون تصورهای من به یک دانستگی به خود متعلق باشند." (کانت ـ به نقل از کتاب فلسفه کانت: بیداری از خواب دگماتیسم ـ میرعبدالحسین نقیب­زاده ص ۲۰۷و ۲۰۶)

به زبان ساده، کانت می­گوید: در برابر داده­ها (یا تاثرات یا "اشیاء" خارجی) که به صورت تصوّرات در یک نگرش داده می­شود و متعلق به من نیست، منِ ناب (یا تصورِ من می­اندیشمِ) خودزایی هست که با وحدت دادن به همه تصورات، آن­ها را متعلق به دانستگی به خود می­کند.
بدین­سان، در نزد کانت دو بخش مختلف وجود دارد: داده­ها که به صورت تصّورات در یک نگرش داده می­شود. و دیگر، منِ ناب (یا تصّورِ من می­اندیشم) که البته مفهومی آغازین است.
لیکن عجیب این است که به رغم وجودِ خودزای من ناب، کانت می­گوید نگرش معنوی وجود ندارد که تصورات را به دانستگی تجربی تبدیل کند تا "من" را همچون ذاتِ به خودی خود بشناسیم. همچنان که آقای دکتر نقیب­زاده نیز می گوید:

"دشواری سخن کانت در این بخش- که مفسران کانت آن را دشوارترین و در همان­حال با اهمیت­ترین بخش "نقد خردناب" می­دانند ـ بیشتر ازآن­روست که کانت از یکسو درباره "من" چون خودکاری و فعالیت ناب سخن می­گوید؛ و از سوی دیگر، بر این نکته تاکید می­کند که ما نگرش معنوی نداریم تا "من" را چون ذات به خودی خود، دریابیم." (همان ـ ص ۲۰۷)

امّا این دانندگی ناب یا تصوّر من می­اندیشم، چرا در فلسفه کانت، آغازین و بنیاد است؟