کتاب تاریخ ادبیات روسیه جلد 1 نشر انتشارات امیرکبیر

ادبیات روسیه از آغاز خود در قرن یازدهم تا پایان قرن هفدهم، با جریان‌هایی که در خلال این مدت در جهان مسیحیت مردم لاتینی زبان می‌گذشت بی‌ارتباط نبود. این ادبیات نیز مانند هنر روس شاخه‌ای از درخت «یونانی» بود و بذر آن با مذهب ارتدکس، در اواخر قرن دهم از قسطنطنیه آورده شد. اما چون توجه کلیسای شرق بیشتر به ترجمه کتاب مقدس و نشر و اشاعه مناسک نماز در ممالک نوکیش بود لذا جوامع روحانیت ممالک نوکیش نیازی به فراگرفتن زبان یونانی نداشتند و دورماندن از دانش یونانی طبعاً نتیجه‌اش عدم آشنایی با ادبیات غیردینی یونان قدیم و سنت‌های ماقبل مسیحی بود.

زبان ادبی

زبان ادبی روسیه قدیم به زبان «کلیسایی قدیم اسلاو» مشهور است. اساس این زبان بر یکی از لهجه‌های بلغاری اطراف «سالونیکا» استوار است که در قرن نهم میلادی توسط رسولانی چون س‌س. سیریل و «متودیوس» به سطح یک زبان درخور مناسک نماز و عبادت و نیز یک زبان ادبی اعتلا یافت. این زبان را اسلاوهای جنوب و مردم رومانی و روسیان به‌کار می‌بردند. لغات و نحو این زبان سخت متأثر از یونانی بود و با زبان محاوره‌ای آن روزگار تفاوت فاحش داشت. با مرور زمان، این حالت و کیفیت تصنعی تشدید شد و با اینکه طی قرن‌های یازدهم و چهاردهم زبان محاوره‌ای (هم در روسیه و هم در بالکان) در اساس تغییر کرد زبان «اسلاوی کلیسا» همچنان به همان حال ماند و حتی در جهت نزدیکی بیشتر با سرمشق یونانی خود گام‌هایی هم بر داشت و مخصوصاً در قرن چهاردهم روحانیان جنوب به منظور اینکه متن کتاب مقدس و مناسک نماز و عبادت را از لحاظ ادبی بیشتر با زبان یونانی سازگار سازند تجدید نظر کاملی را در آنها به عمل آوردند. این زبان کلیسایی زبان ادبی ولایت مسکو و حوالی آن گردید.

این زبان کلیسایی اگر چه تنها زبان ادبی عصر بود، تنها زبان مکتوب زمان نبود. دستگاه‌های اداری شاهزادگان روس و حکومت‌های محلی، زبان غیر دینی دیگری را بسط دادند؛ در حوالی پایان سده پانزدهم، زبان محاکم مسکو زبان رسمی مملکت گردید. زبانی که بدینسان به‌وجود آمد زبانی بود رسا و بسا بدیع و زیبا، لیکن به هر حال در عرصه ادب قادر نبود زبان «اسلاوی کلیسا» را از میدان به‌در کند. و اما زبان ادبی؛ نفوذ عناصر غیر روحانی در قلمرو ادب بستگی به میزان سواد یا به عبارت بهتر به کمی سواد نویسندگان و ناتوانی ایشان در یافتن قالب‌های «اسلاوی» لازم به جهت بیان احساسات نیرومند داشت. در عرصه ادب، زبان روسی غیرکلیسایی را نخستین بار در ربع سوم قرن هفدهم نابغه‌ای بزرگ و بدیع یعنی عالیجناب «آواکوم» عالماً در نوشته‌های خود به‌کار برد.

اوضاع ادبی

نویسندگی از امور جاری و جاافتاده زمان نبود. نویسنده‌ای نبود، آنچه بوده «اهل کتاب» بود، و «کتابخوانی» پیشه‌ای آبرومند و مهذب اخلاق بود، لیکن نگارش آثار ادبی جدید صرفاً تابع ضرورت واقعی امر بود و سنت «اومانیستی» که در قسطنطنیه بسیار رایج و فعال بود به روسیه راه نیافته بود و آن اندک آشنایی هم که روحانیان روسیه با نام قدما داشتند درخور اعتنا نبود. ادبیات تخیلی بخش ناچیزی از مطالعه روسیان قدیم را تشکیل می‌داد. ادیب روسی وقتی می‌خواست کتاب بخواند به کتب مقدس و سایر مجموعه‌های حاوی مطالب و مواد تهذیب و تزکیه نفس روی می‌برد.