کتاب ایران و عصر روشنگری نشر گروه انتشاراتی ققنوس

تعامل فکری میان اروپا و ایران پیشینه‌ای کهن و غنی دارد. همان‌طور که مقالات کتاب حاضر نشان می‌دهند، این تعامل در عصر روشنگری اوج تازه‌ای یافت. مواجهه عصر روشنگری با ایران چه تأثیری در مدرنیته داشت؟ هدف این کتاب ارائه دیدگاه‌های گوناگون در پاسخ به این پرسش بدون تحمیل الگو یا چارچوبی فراگیر است. در واقع ایران و عصر روشنگری دقیقا به این دلیل تدوین شد که متفکران عصر روشنگری درباره ایران بینشی واحد نداشتند.

برای بررسی شیوه‌های متنوع و پیچیده رابطه میان اروپای مدرن و شرق چند چارچوب نظری وجود دارد.(۱) شاید برای بررسی این مسئله چارچوب شرق‌شناسیِ ادوارد سعید وسوسه‌کننده باشد، اما شرق‌شناسیِ وی به‌شدت به زمانه‌ای خاص وابسته است. در این چارچوب تحلیل‌ها بر استعمار تمرکز می‌کنند، اما نگاه این کتاب به قبل از دورانی است که اندیشمندان به برنامه ایدئولوژیکِ توجیهِ سلطه امپراتوری‌ها جذب می‌شدند. دیگر چارچوب‌های نظریْ مطالعاتِ میان‌فرهنگیِ مربوط به عصر روشنگری را به سوی رویکردهای متنوع‌تر و زایاتر پیش برده‌اند. مثلاً فرِد دالمایر هفت «شیوه رویارویی میان‌فرهنگی» را توصیف می‌کند: فتح، تغییر کیش، استحاله و فرهنگ‌پذیری، عاریت‌گیری فرهنگی، مواجهه حداقلی، تعارض و کشمکش طبقاتی، و مواجهه گفتگومدارانه.(۲) دبورا روت شیوه هشتمی را توصیف می‌کند: همنوع‌خواری فرهنگی.(۳) سرانجام، جرارد کوهن‌وریگناد با بررسی شرق‌شناسی رادیکال می‌گوید «ابزارسازی» راه دیگر ارزیابی برخی نمونه‌های مواجهه اروپا با شرق است.(۴) این شیوه‌ها ما را بر آن می‌دارد تا از الگوهای مواجهه نظری که سلطه را دوباره به صحنه می‌آورد بگذریم و به مواجهه‌هایی توجه کنیم که بر تأمل نقادانه و بازشناسی متقابل مبتنی است، و دالمایر می‌نویسد: «به دیگری مجال دستیابی به آزادی و هویت را می‌دهد و در همان حال به تفاوت و تنوع فرهنگی میدان می‌دهد.»(۵) در واقع انگیزه هنجاری موجود در کنه این دیدگاه‌ها برای پژوهش میان‌فرهنگی ضروری است، اما ممکن است ناکافی باشد، وقتی مسئله این نیست که خود شخص درگیر مواجهه میان‌فرهنگی شود بلکه مسئله مطالعه چگونگی مواجهه میان‌فرهنگیِ شخصیت‌های گذشته است. از این گذشته، با حلاجی کردن چنین «شیوه‌هایی» شاید ناخواسته فهممان را از کثرت و دگردیسی نیات حاضر در یک مواجهه، یا نتایج گوناگون حاصل از چنین مواجهه‌هایی مخدوش کنیم. از این گذشته، همان‌طور که بریندا چَری و گیتانجالی شاهانی با توجه به شیوه ارتباطیِ مواجهه فرافرهنگیِ مورد نظر خودشان استدلال می‌کنند، شناخت فرهنگی «همیشه به مردمِ دیگر` صرفا ارائه و منتقل» نمی‌شود، بلکه شکل و معنای آن «نتیجه روندهای پیچیده میانجیگری و گفتگو» است.(۶) این کتاب تلاشی است برای درک آن روندهای پیچیده گفتگو، هرچند خاطرنشان خواهیم کرد که ماهیت رویارویی ایران و اروپای عصر روشنگری کاملاً یا در وهله اول «ارتباطی» نبوده است.

خوانندگان این کتاب به اشارات مکرر به صفویان، سلسله‌ای که بین سال‌های ۱۵۰۱ و ۱۷۲۲ م بر ایران فرمانروایی می‌کرد، و آیین زرتشت، دین باستانی ایرانیان، توجه خواهند کرد. برای خوانندگانی که شاید با صفویان و آیین زرتشت آشنا نباشند مختصری در این دو مورد توضیح خواهیم داد. روشن است که این روایت‌های کوتاه برای معرفی دینی که حداقل ۲۶۰۰ سال قدمت دارد و سلسله‌ای که سرنوشت ایرانِ مدرن را رقم زده است کفایت نمی‌کند. خوشبختانه مطالعات وسیعی درباره آیین زرتشت و ایران عصر صفوی انجام گرفته که تا حدی به تأثیر آن‌ها در عصر روشنگری اروپا در مقالات پیش ِ رو پرداخته شده است.

-متن از مقدمه کتاب-