کتاب ‫فلسفه سیاسی نشر انتشارات علمی و فرهنگی

آغاز سرگذشت فلسفۀ سیاسی به زمانی برمی‌گردد که فلسفیدن در باب سیاست، به عنوان گفتمانی مستقل، تأسیس شد. این بیان به ظاهر ساده و بدیهی مدلول حقایق و نظرات زیادی است؛ از جمله اینکه سیاست، قرون و اعصاری را پشت سرگذاشته است تا در یک زمان خاص تاریخی به عنوان رشته‌ای قابل تأمل و موضوع استدلال، تعقل، و تبویب مورد توجه دانشوران قرار گرفت. در حالی که سیاست زمان و مکان نمی‌شناسد و از هبوط آدمی همراه او بوده است، فلسفۀ سیاسی و صور آن از زمان و مکان خاص آغاز شده و در بستر تاریخ تحولات اجتماعی، دگرگون، باز تعریف، و تعدیل شده است. البته بروز و ارائۀ فلسفۀ سیاسی در یک دورۀ خاص به این معنا نیست که بشر پیش از آن در باب سیاست اندیشه نکرده است، اما اندیشۀ سیاسی به عنوان جزئی از سپهر اندیشه در کوشش بشر برای تعریف، تبیین، و تعیین مناسبات خویش با خارج همیشه با زندگی اجتماعی ملازمت داشته است. البته هدف اندیشۀ سیاسی جستار در حقیقت سیاستِ فی‌نفسه نبود، بلکه کوششی بود عملی برای پیدا کردن راه‌حل‌هایی در جهت بالا بردن کاآمدی، تنظیم، عملکرد جنجال‌گریز، و ادارۀ بهتر مدینه.

مثلاً کتاب بسیار مهم، خواندنی، ماندنی، آموزنده، و بصیرت‌آور آرتا شسترا را در سنت اندیشۀ سیاسی هند در نظر آورید. کاتیلیه، مؤلف کتاب، هدفش این است که دولت - امپراتوری مائریان (۳۲۱-۱۸۴ ق.م) به بهترین وجهی اداره شود. سؤالات اساسی برای او نه فلسفی، بلکه عملی و دنیایی است. برخی از سرفصل‌های گفتارهای متعدد کتاب جالب و خواندنی است: «تداوم شاهی»، «در حاکمیت»، «شش تدبیر در باب سیاست خارجی»، «سیاست در قبال شاهان همطراز، ضعیف‌تر، یا قوی‌تر»، «رفتار سلطان وقتی در محاصره قرار دارد»، «رفتار نسبت به سلطانی که سیاست بی‌طرفی اتخاذ کرده است» «به خدمت گرفتن عوامل زیرزمینی»، و «گول زدن واغوا کردن». تمام اندرزنامه‌های ایرانی و مثلاً کتاب آشناتر نامۀ تنسر نیز همین‌گونه است؛ در آنجا نیز تنسر در پی آن است که بصیرت‌هایی در جهت اهداف عملی قوام و دوام شاهی ارائه کند.

البته گهگاه فلسفۀ سیاسی هم در این گونه آثار، که به اندرزنامه معروف شده‌اند، یافت می‌شود. مثلاً نزدیکترین مورد از فلسفیدن در باب سیاست در آرتا شستر است؛ جایی که کاتیلیه در کتاب ششم دربارۀ عناصر دولت صحبت می‌کند. به نظر او دولت مقتدر دولتی است که از عناصر زیر تشکیل شده است: «سلطان، وزیر، کشور، برج و بارو، خزانه، ارتش، و متحدان:». اما همین نیز نه به هدف حقیقت‌یابی فلسفی، بلکه برای توضیح مقوله‌ای دنیایی و با هدفی دنیایی است.

بدین ترتیب، وقتی از فلسفۀ سیاسی صحبت می‌شود، مراد صورت خاصی از اندیشۀ سیاسی است. اندیشۀ سیاسی عام و کلی است و هرگونه تأمل در باب سیاست را شامل می‌شود؛ خواه این تأمل توسط متفکری حرفه‌ای انجام شده باشد خواه توسط متفکری غیرحرفه‌ای. به همین علت، سخن گفتن از اندیشۀ سیاسی، و نه فلسفۀ سیاسی، در اوستا، دیوان فلان شاعر، یا در یادداشت‌های خصوصی فلان دولتمرد مجاز و صحیح است. اما فلسفیدن در باب سیاست از اندیشیدن در آن باره به مراتب جدی‌تر، هدف‌دارتر، و حرفه‌ای‌تر است. متفکری که هم خود را صرف فلسفۀ سیاسی می‌کند اولاً به هدف کشف حقایق حاکم بر سیاست به تأمل می‌نشیند و ثانیاً با این فرض آغاز کرده است که سیاست صرفاً در حوزۀ عمل یا فعالیتی صرفاً ابرازمند نیست، بلکه حیات سیاسی خود صورتی از حیات فلسفی است. نتیجه این است که هر فلسفۀ سیاسی ضرورتاً اندیشۀ سیاسی هم هست در حالی که هر اندیشۀ سیاسی‌ای در قلمرو فلسفۀ سیاسی قرار نمی‌گیرد.