کتاب نظامی و هفت‌پیکر نشر لنا

یادداشت‌های این کتاب را حدود پانزده سال پیش نوشته بودم اما به دلایلی که اشاره خواهم کرد از تدوین نهائی آن طفره می‌رفتم، زیرا در آن زمان نظرم این بود که داستان‌های هفت‌گنبد داستان‌های منسجم و استواری نیست و از سوی دیگر نمی‌توانستم بپذیرم که نظامی که جزو چند شاعر بزرگ موردعلاقۀ من است این داستان‌ها را بی‌هدف و سردستی سروده باشد. از سوی دیگر همۀ بزرگان از این داستان‌ها و کلاً هفت‌پیکر ستایش کرده بودند هرچند دلیل و توجیهی ارائه نداده بودند. در کلاس درس شادروان استاد محجوب که گنبد سیاه را به ما درس می‌داد، چند دفعه طرح اشکال کردم. اما استاد هم بحث را به زبان هنری نظامی و توجیهات پراکندۀ عرفانی می‌کشاند. برایم قابل‌قبول نبود که هفت‌پیکر از سایر منظومه‌های نظامی مثلاً خسرو و شیرین برتر است. ولی همه بدون ارائۀ دلیل همین حرف‌ها را می‌زدند. ازجمله استاد زرین‌کوب که متوجّه برخی از اشکالات بوده است باز همین سخنان را می‌گوید: «این منظومه نه‌فقط در بین تمام آثار نظامی بلکه در بین تمام آثار مشابه نیز... تقریباً بی‌همتاست.»

آخر چرا؟ به چه دلیلی؟ جالب است که او درعین‌حال انتقادهای جسته‌و‌گریخته‌یی هم دارد: «هیچ نشانی از آن شور و دردی که در لیلی و مجنون و در شیرین و خسرو تمام حوادث داستان را به عشق، عشقی پرشور و غیرتناک، منتهی می‌نماید در این ماجراها نیست.» یا می‌نویسد: «با آنکه قصّه‌ها کوتاه، وهم‌انگیز، احیاناً عامیانه و غالباً به‌کلّی فاقد عنصر حقیقت‌نمایی است در نقل نظامی با لطف بیان بی‌نظیری که در کلام او هست جذّاب می‌شود.»

یکی از دلایلی که ادبای ایران متوجّه اشکالات این قصّه‌ها نمی‌شدند این بود که فقط به اجزاء در اینجا ابیات توجّه داشتند نه کلّ حکایت. به‌هرحال سالیانی گذشت تا آنکه تفسیر مایکل بری بر هفت‌پیکر منتشر شد، کتابی پر از اطلاعات مختلف و ارزشمند که البته در مواردی ربط چندانی با این داستان‌ها نداشت ولی به‌هرحال در شصت صفحۀ آخر کتاب خود به تفسیر این داستان‌ها پرداخته است، منتها به‌تکلّف خواسته است که این داستان‌ها را تفسیر عرفانی کند. باید توجّه داشت که در قدیم معمولاً یک راه بیشتر برای تفسیر نمی‌شناختند و آن هم تفسیر عرفانی (و گاهی مذهبی و فلسفی) بود. در این تفسیرهای مایکل بری گاهی کلّ داستان (تمثیل) موجّه می‌شود اما با اجزاء نمی‌خواند و گاهی اجزاء (سمبل) موجّه می‌شود اما با کلّ حکایت همسویی ندارد و به‌هرحال آن قاعدۀ مهم هرمنوتیکی که ارتباط اجزاء با کلّ و برعکس باشد غالباً نادیده گرفته شده است.

بنای این کتاب بر ایجاز و اختصار است و فقط به داستان‌های هفت‌گنبد پرداخته‌ام نه بخش مربوط به زندگی بهرام گور. منتها در یادداشت‌های من مطالبی هم در مورد زندگی نظامی، نظریات او دربارۀ شعر، سبک، اشکالات زبانی و از این قبیل بود که دریغم آمد حذف کنم و آن‌ها را هم به‌اختصار در بخش اوّل کتاب آوردم.