کتاب اصول و فرایندهای شکل‌ گیری شهرهای اسلامی سنتی نشر دانشگاه هنر اسلامی تبریز

با وجود اهمیت روزافزون مطالعات مربوط به حوزۀ معماری و شهرسازیِ اسلامی و علاقۀ محققان و دانشجویان به فهم بیشتر این مقوله، محدودیت منابع و فقدان آثار عمیق، کتاب‌ها و مقالاتی که کلامی نو و مبتنی بر پژوهش‌های بنیادی را در این زمینه ارائه دهند، مترجمان را به ترجمۀ مجموعه مقالات بسیم-سلیم‌حکیم در قالب یک کتاب تشویق کرد. بسیم‌سلیم‌حکیم که خوانندگان ایرانی، وی را با کتاب شهرهای عربی اسلامی، اصول شهرسازی و ساختمانی می‌شناسند، از آن دست محققانی است که آشنایی با پژوهش‌های وی در زمینۀ معماری و شهرسازیِ اسلامی و تبیین مفاهیمی که وی به تشریح آن‌ها می‌پردازد می‌تواند دریچۀ نوینی را برای تحقیق در این حوزه، فرا روی دانشجویان و علاقه‌مندان بگشاید. آنچه این مجموعه مقالات را از سایر تألیفات موجود، متمایز می‌سازد نگاه ژرف‌بینانۀ بسیم حکیم به عوامل دست‌اندرکار در شکل‌گیری ریخت و ساختار پیچیده و در هم تنیدۀ شهرهای اسلامی سنتی است. نویسنده، در این مقالات خود را از تحلیل‌های فرمال و سبْک‌شناسانه رها می‌کند و در جستجوی عواملِ بنیادین مؤثر بر هویت و معماریِ شهرهای اسلامی به بررسی نظام‌های حقوقی و رفتاریِ حاکم بر روابط ساکنان این شهرها می‌پردازد. حُسن پژوهش‌های حکیم، در آن است که فارغ از نگاه تاریخی و شکلی به معماری و شهرسازی اسلامی، در پی ارائۀ راهکارهایی برای به کارگیری اصول حاکم بر آن‌ها در شهرهای معاصر بوده و به هر دو مقولۀ دین و فرهنگ و تأثیر آن‌ها بر معماری و شهرسازی توجه کرده است. حکیم، تأثیر دین بر معماری را در قالب فرا- اصول و قواعد فقهی، و تأثیر فرهنگ را در قالب عرف و ارزش‌های متنوعِ جوامع مسلمان در گسترۀ جغرافیای اسلامی در مطالعات خود تبیین کرده است. مراجعه به الگوها و نظم‌های حاکم بر سایر علوم و رشته‌ها، نظیر ریاضیات و علوم زیستی از سوی وی برای تحلیل چگونگی عملکرد این شهرها نیز تلاشی قابل تقدیر است. استفاده از مفاهیمِ بین رشته‌ای نظیر فرایندهای مولد و پدیدۀ برآمدگی که از علوم زیست‌شناختی و فلسفۀ علم به عاریت گرفته شده‌اند، معرفی و تبیین مفاهیم فرا- اصول و عرف و نقش آن‌ها در وحدت و تنوع معماری کشورهای اسلامی، واکاوی تأثیر فقه و قوانین اسلامی بر شکل‌گیری الگوها و دستورالعمل‌های معماری- شهرسازی و نیز معرفی عناصر و الگوهایی نظیر فینا و ساباط که هم‌زمان بر تشابهات و تفاوت‌های موجود در معماری در گسترۀ سرزمین‌های اسلامی دلالت دارند، همگی بر جذابیت نگارش‌های وی افزوده است. در عین حال این نکته نباید از منظر مخاطب دور باشد که هر یک از این مقالات در زمان و بستر پژوهشی متفاوتی شکل گرفته‌اند و بنابراین، نویسنده در نگارش آن‌ها فارغ از منطق روایی یا تحلیلیِ یک مجموعۀ پیوسته و یکپارچه بوده است؛ از این رو تکرار برخی مطالب و عناوین از آنجا که جزو جدایی‌ناپذیر مبانی نظریِ نویسنده و یافته‌های وی بوده‌اند، اجتناب ناپذیر بوده و حذف آن‌ها به دلیل احتمالِ ایجاد خلل در مفهوم کلی مقالات امکانپذیر نبوده است.