کتاب مکتوبات خیالی نشر انتشارات روشنگران و مطالعات زنان

در دورۀ قاجار در کنار توجه به متون کلاسیک، پیشینۀ ادبیات فارسی و همچنین تقلید از آثاری چون بوستان و گلستان و به نظم و نثر درآوردن آثار جدید توسط دگراندیشان، چند مسألۀ اساسی زمینه ساز ایجاد الگوهای جدید انتقادی با ساختارهای سیاسیِ نو گردید: ۱- سفر ایرانیان به فرنگ، آشنایی آنان با آداب اجتماعی و گفتارهای انتقادی که در رسائلی چون حیرت‌نامه خود را ظاهر ساخته‌اند. ۲- آغاز نهضت ترجمه در دورۀ ناصری، به اوج رسیدن آن در اواسط همان دورۀ تاریخی و انتقالش به مطبوعات در دورۀ مشروطه مانند متونی که در جرایدی چون ایران‌نو و حبل‌المتین درج شده‌اند. ۳- آگاهی از الگوها و ساختارهای انقلاب ۱۷۸۹ فرانسه، گفتمان‌های جدید سیاسی مانند: پارلمان، قانون، حقوق مدنی، مطالبات زنان و تقلید از آثار ژان ژاک روسو مانند امیل و نامه‌های ایرانی اثر منتسکیو. به کارگیری ساختاری با نام مکالمات خیالی در دورۀ ناصری که برای بیان انتقادهای سیاسی و اجتماعی به کار رفته است، نخست مورد توجه روشنفکرانی چون میزا ملکم‌خان قرار گرفت و پس از آن به ترتیب در مطبوعات فارسی زبان برون مرزی و مطبوعات فارسی زبان درون مرزی مورد استقبال قرار گرفت. نمونه‌های به کارگیری آن توسط روشنفکران دورۀ ناصری عبارت است از: دو رسالۀ «شیخ و وزیر» و «رفیق و وزیر» از میرزا ملکم خان ناظم؛ مکتوبات کمال الدوله از میرزا فتحعلی آخوندزاده؛ سه مکتوب، سوسمارالدوله و صدخطابهاز میرزا آقاخان کرمانی؛ کتاب احمد از طالبوف تبریزی؛ سیاحت نامۀ ابراهیم بیک از زین‌العابدین مراغه‌ای؛ شرارۀ استبداد از شیخ ابراهیم زنجانی و «سؤال و جواب میرزا حسین خان با میرزا احمدخان» مندرج در کتاب تاریخ بیداری ایرانیان از ناظم‌الاسلام کرمانی. در خصوص به‌کارگیری این ساختار در مطبوعات نیز باید عنوان داشت: ۱- استفاده از این مکالمات و مکتوبات خیالی نخست در مطبوعات فارسی زبان برون مرزی به دلیل عدم نظارت دستگاه حاکمه در ایران مورد استفاده قرار گرفته است. ۲- در مطبوعات فارسی زبان برون مرزی در روزنامه‌های چهره‌نما و حبل‌المتین نسبت به دیگر مطبوعات برون مرزی بیشتر از ساختار مکالمات و مکتوبات خیالی استفاده شده است. ۳- استفاده از این ساختار در مطبوعات فارسی زبان درون مرزی بیشتر در دورۀ مشروطه و فاصلۀ سال‌های ۱۳۲۴ قمری/ ۱۲۸۵ شمسی به بعد مورد استفاده قرار گرفته که دلیل آن را علاوه بر گسترش ناگهانی انتشار مطبوعات، در عدم نظارت کامل دستگاه حاکمه بر محتوای مطبوعات نیز باید دانست. ۴- از نظر صحنه‌پردازی روایی نیز این مکالمات را به دو دسته می‌توان تقسیم کرد: ۱- مکالماتی که صحنۀ واقع آن‌ها در ایران بوده است و ۲- مکالماتی که صحنه‌پردازی آن‌ها در عالم آخرت و صحرای محشر یا عالم خواب رخ داده است. پژوهش پیش رو - مکتوبات خیالی: اسنادی از گفتمان سیاسی عصر مشروطه- پیوست کتابی دیگر با عنوان مکالمات خیالی: گونه‌ای انتقادی در گفتمان سیاسی – اجتماعی مطبوعات مشروطه است. این دو اثر نیز هر یک مکمل دو کار پژوهشی دیگر با عنوان‌های «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دورۀ مشروطه» و «بررسی جامعه شناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار» می‌باشند. کار پژوهشی نخست را با راهنمایی استادم دکتر نقی لطفی به پایان رساندم و کار دیگر نیز مقاله‌ای است مشترک که با همیاری دکتر علی ناظمیان فرد تنظیم و تدوین گردیده است. برای نخست بار در کتاب مکالمات خیالی: گونه‌ای انتقادی در گفتمان سیاسی – اجتماعی مطبوعات مشروطه برای آگاهی بیشتر خوانندگان بخشی با عنوان ضمیمه اضافه کردم و در آن به ذکر تعدادی از مکالمات خیالی مندرج در مطبوعات اواخر دورۀ قاجار پرداختم؛ مکالماتی چون: مذاکره وزیر و سفیر مندرج در روزنامۀ اختر؛ نوزده نفر بودیم مندرج در روزنامۀ قانون؛ مقاله در اثبات ذات واجب الوجود عزشأنه مندرج در روزنامۀ ادب؛ آغاز مقالۀ سقراط با آریستودم مندرج در روزنامۀ ادب؛ طفل هشت ساله مندرج در روزنامۀ گلستان؛ رؤیای صادقه – یا خیالات واهبه مندرج در روزنامۀ تمدن؛ سؤال و جواب مشهدی محمد نقی و کربلائی تقی: یا مکالمۀ مستبد و مشروطه طلب مندرج در روزنامۀ رهنما؛ بقیه گفتگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه خانهای پاریس مندرج در روزنامۀ ندای وطن؛ مکتوب از حسین کرد شبستری موهومی مندرج در روزنامۀ شرافت؛ سؤال و جواب داش مشتی کلاه نمدی با یک نفر از ارباب ذوق جمعه گذشته در باغ بهجت آباد مندرج در روزنامۀ شرافت؛ روایای دلخراش مندرج در روزنامۀ جنوب؛ لطائف مندرج در روزنامۀ اقیانوس؛ مکاشفۀ صادقانه از خامۀ یکی از ارباب دانش مندرج در روزنامۀ حبل‌المتین؛ در گفتن اثریست که در نگفتن نیست مندرج در روزنامۀ حبل‌المتین؛ مکاشفات مندرج در روزنامۀ خیرالکلام؛ رویای غریب و مکاشفه عجیب مندرج در روزنامۀ پرورش؛ مقالۀ تاریخ: نگارش یکی از وطن پرستان مندرج در روزنامۀ ثریا؛ کاغذ از عالم برزخ و خلاصۀ مذاکرات مجمع مفسدین مندرج در روزنامۀ آیینۀ غیب‌نما و وجوه تسمیه مندرج در روزنامۀ کشکول اصفهان. اینک در این کتاب – مکتوبات خیالی- برخی دیگر از متن اصلی مکالمات خیالیِ مندرج در مطبوعات دورۀ مشروطه آورده شده است؛ مکتوباتی که برای نخستین بار در اختیار خوانندگان قرار خواهند گرفت، این مکتوبات عبارت‌اند از: - ندای طفل مشروطه مندرج در روزنامۀ استبداد. - جواب نالۀ وطن مندرج در روزنامۀ پروانه. - میرزا ترسوی کاشانی و ملا بی‌پروای خراسانی در جریدۀ خورشید. - مکالمۀ میرزا سعید سمنانی و ابومفید کرمانی مندرج در روزنامۀ چهره‌نما. - حمام جنیان مندرج در روزنامۀ تمدن. در خصوص چگونگی آشنایی‌ام با این مکالمات و مکتوبات خیالی باید گذاری به بررسی‌ها و پژوهش‌های سال ۱۳۹۲ داشته‌باشم؛ زمانی که در حال تدوین و تکمیل طرحی پژوهشی با عنوان «بررسی مطالبات اجتماعی زنان در مطبوعات دورۀ مشروطه» به عنوان پایان‌نامۀ مقطع کارشناسی ارشدم در دانشگاه فردوسی مشهد بودم به ناگاه در روزنامۀ ندای وطن با مکالمه‌ای میان شیخ بهلول و ملانصرالدین مواجه شدم. «مذاکرات ملا نصرالدین با شیخ بهلول» که متنی در ظاهر تخیلی اما در باطن واقعی در خصوص اوضاع سیاسی و اجتماعی زمانۀ مشروطه بود؛ مکالمه‌ای خیالی که در چندین شمارۀ همان روزنامه ادامه یافته بود. در مجموع ۲۹۶ شمارۀ باقی مانده از جریدۀ ندای وطن، هر چند به دنبال مکتوبات و نامه‌های زنان بودم، اما با سه مکالمۀ خیالی نیز مواجه شدم؛ «گفتگوی شیخ و ملا» که در ۲۶ شماره منتشر شده بود. پس از چند شماره وقفه مکالمه‌ای دیگر با عنوان «گفتگوی میرزا عبدالله و میرزا صادق» از شمارۀ ۵۲ تا شمارۀ ۷۸ روزنامۀ ندای وطن در قالب ۱۱ بخش به چاپ رسیده بود و مکالمۀ «بقیۀ گفتگوی منوچهر با فریدون در یکی از قهوه‌خانه‌های پاریس» که در شمارۀ ۴۴ از سال اول آن روزنامه درج شده بود. مکالماتی که ساختار، زبان و گفتار آن گواهی بر ظهور گونۀ انتقادی در گفتمان زمانۀ مشروطه بود. با این وجود از ظهور گونۀ انتقادی جدیدی در گفتمان مطبوعاتی زمانۀ مشروطه و تدارکات ایدئولوژیک آن انقلاب آگاهی یافتم. از آن پس هم چنان که اولویت کاری‌ام بررسی مکتوبات مندرج از زنان در مطبوعات بود، در هر کدام از جراید که مکالمه‌ای می‌یافتم لیستی از آن تهیه می‌کردم. در تابستان ۱۳۹۴ بررسی و جمع‌بندی مکالمات خیالی را آغاز کردم. نخستین نتیجۀ آن انتشار مقاله‌ای علمی– پژوهشی با عنوان «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دورۀ مشروطه» بود که بی‌شک بدون راهنمایی‌ها و تشویق استادم لطفی، ظهور و نشرش با مشکل‌ها مواجه بود. انتشار آن مقاله بازتاب‌های خوبی از جانب پژوهشگران رشته‌های تاریخ، علوم سیاسی و جامعه شناسی را با خود به همراه داشت. با راهنمایی استادم لطفی، تصمیم برای تبدیل آن مقاله به کتابی با عنوان مکالمات خیالی گرفته شد و در نهایت کتابی در ۳۳۴ صفحه تدوین گردید. آن کتاب – مکالمات خیالی- که طبیعتا نمی‌توانست برخی مکالمات و برخی تصاویر مربوط به آن‌ها را در خود جای دهد زمینه‌ساز تدوین این کتاب - مکتوبات خیالی- گردید. با مشورت دو تن از اساتیدم – دکتر نقی لطفی و دکتر هما زنجانی‌زاده- تصمیم نهایی بر آن گرفته شد تا برخی از این مکالمات که در کتاب قبلی درج نشده بودند، به دلیل ارزش سندی، عدم دسترسی تمامی پژوهشگران به آن‌ها، سختی در خوانش و البته داشتن نقشی مهم در ایجاد زمینه‌های آگاهی از گفتمان‌های دورۀ مشروطه و تدارکات ایدئولوژیک مربوط به آن، در قالب کتابی دیگر با نام مکتوبات خیالی تدوین و منتشر گردد. این کار، نخست برای انتشارات شرکت کتاب ارسال گردید و منتشر شد. از آن جا که چاپ نخست این کتاب در خارج از کشور بود و این امر سختی‌هایی را برای پژوهشگران داخلی ایجاد کرده بود، تصمیم بر آن گرفته شد تا چاپی از آن نیز در داخل کشور صورت پذیرد، امری که سرکار خانم شهلا لاهیجی، مدیر محترم انتشارات روشنگران و مطالعات زنان، زحمت آن را عهده‌دار شدند. ارزش خوانش این مکتوبات از این جهت است که علاوه بر ایجاد آگاهی از تدارکات ایدئولوژیک یکی از مهم‌ترین خیزش‌های جامعۀ ایران، خبر از ظهور گفتمان انتقادی جدیدی نیز می‌دهد. مکالماتی که از زبان اشخاصی خیالی، شدیدترین و واقع بینانه‌ترین مخالفت‌ها با بافت‌های سنتی و باورهای خرافی جامعۀ ایران در اواخر دورۀ قاجار در آن‌ها انعکاس یافته است. همچنین نشان دهندۀ میزان درک ایرانیان زمانۀ مشروطه از شیوه‌های نوین سیاسی چون پارلمان، حق رأی، حقوق مدنی، آزادی بیان، مدرنیته، تجدد و قانو‌ن‌خواهی و قانون‌مداری است. مکتوباتی که هم نشان دهندۀ میزان محدودیت‌ها و فضای بستۀ سیاسی است و هم مبین ساختارها و زبان مَردمَدارانۀ عصر قاجار. تحلیل‌های مد نظر نگارنده در خصوص این موضوعات، در کتاب مکالمات خیالی: گونه‌ای انتقادی در گفتمان سیاسی– اجتماعی مطبوعات مشروطه و دو مقالۀ «مکالمات خیالی: وجه انتقادی نو در گفتمان مطبوعاتی دورۀ مشروطه» و «بررسی جامعه شناختی گفتگوهای خیالی در مطبوعات عصر قاجار» انعکاس یافته است و بر همین اساس در این پژوهش که دارای ساختاری اسنادی است، تنها به درج متن اصلی پنج مکتوب از مکالمات مذکور به انضمام توضیحاتی اجمالی از آن‌ها اکتفا خواهد شد.