کتاب سرمایه داری ذی نفع ها نشر نور علم

در روزهای نخست فوریه ۲۰۲۰، برای گفتوگو درباره این کتاب با یکی از همکارانم در دفترم در ژنو نشسته بودم که ناگهان تلفن دفتر زنگ خورد. درست مانند تقسیم تاریخ به پیش و پس از میلاد مسیح، معلوم شد که میتوان آن لحظه را نیز یک بزنگاه تاریخی مهم در نظر گرفت، لحظهای که میتواند موجب تغییر نگاهها از پیش از همهگیری کووید- ۱۹ به واقعیتهایی که پس از همهگیری پیش روی ما قرار خواهد داشت شود. پیش از این تماس، من و همکارانم درگیر چالشهای بلندمدت اقتصاد جهانی، شامل تغییرات اقلیمی و نابرابری بودیم. من در حال ژرفاندیشی درباره نظام اقتصادی جهان بودم، که طی دوره ۷۵ ساله پس از جنگ جهانی دوم و دوره ۵۰ ساله پس از تشکیل مجمع جهانی اقتصاد شکل گرفته بود. زمان زیادی را صرف بررسی جهان درهمتنیده امروز، از جمله منافع، بدهبستانها، و مخاطرات حاصل از آن، کرده بودم. سپس به بررسی این موضوع پرداختم که برای دوره ۵۰ یا ۷۵ ساله بعدی چه تغییراتی مورد نیاز است، تا مطمئن شویم که میتوانیم جهانی برابرتر، پایدارتر، و تابآورتر برای نسلهای آینده ایجاد کنیم. اما، بهناگهان، با یک تماس تلفنی، این دستور کار بلندمدت کنار گذاشته شد و تمرکزم به بحران کوتاهمدتی معطوف شد که همه کشورهای جهان را گرفتار کرده بود. آن سوی خط رئیس دفتر نمایندگی ما در پکن قرار داشت. اغلب، این نوع تماسهای تلفنی به گفتوگو درباره موضوعات معمولی اختصاص مییافت، و فرصتی برای پیگیری ابتکارات و برنامههای مورد توافق فراهم میکرد. اما این بار، موضوع بحث متفاوت بود. مدیر دفتر پکن تماس گرفته بود تا مرا در جریان همهگیری بیماری تازهای قرار دهد که در اوایل زمستان آن سال ضربه سهمگینی به چین وارد ساخته بود: بیماری کووید- ۱۹. ویروس کرونای جدید، که در ابتدا محدود به شهر ووهان بود، و اغلب مشکلات تنفسی شدیدی را موجب میشد، بهسرعت تبدیل به نگرانی مهمی در زمینه سلامت همگانی در سراسر چین شد. همکار ما توضیح داد که تعداد زیادی از ساکنان پکن برای شرکت در جشنهای آغاز سال نو چینی به نواحی دیگر سفر کردهاند و، وقتی که بازگردند، ناقل ویروس کرونای جدید خواهند بود، که موجب شیوع بیماری و به دنبال آن برقراری قرنطینه در پایتخت میشود. همکارم تلاش کرد تا، ضمن حفظ خونسردی خود، واقعیتهایی عینی درباره پیآمدهای قرنطینه برای کارکنان و عملیات دفترمان در پکن ارائه کند. اما از روی صدایش فهمیدم که بسیار نگران است. خانواده وی، و تمام کسانی که با او در ارتباط بودند، از این مشکل تأثیر میپذیرفتند، و با خطرات ناشی از ابتلا به بیماری و قرنطینه در محل روبهرو میشدند. اقدامات انجام شده توسط مقامهای محلی بسیار شدید بود. کارکنان مجبور بودند تا مدت نامعلومی کارشان را از خانه انجام دهند، و فقط اجازه داشتند در شرایطی بسیار ویژه از خانه بیرون بروند. اگر فردی نشانههای بیماری را از خود بروز میداد، باید از او آزمایش گرفته میشد و بیدرنگ او را قرنطینه میکردند. اما حتی با انجام این اقدامات سختگیرانه، معلوم نبود که تهدید سلامت مردم قابل کنترل است یا خیر. همهگیری با چنان سرعتی در حال گسترش بود که، حتی با وجود حبس مردم در خانههایشان، آنها بهشدت از ابتلای به ویروس وحشت داشتند. همچنین، اخباری که از بیمارستانها بیرون میآمد نشان میداد که این بیماری بسیار تهاجمی است، درمان آن بسیار دشوار است، و فشار شدیدی به نظام سلامت وارد کرده است. در سوئیس، از زمان نشست مجمع جهانی اقتصاد در روزهای پایانی سال ۲۰۲۰، تا حدودی از ویروس سارس- کوو- ۲، بهعنوان عامل بیماری کووید- ۱۹، آگاه بودیم. این موضوع یکی از بحثهای اصلی حوزه سلامت همگانی میان شرکتکنندگانی که از آسیا آمده بودند، یا فعالیتهای گستردهای در آنجا داشتند، بود. اما تا زمان تماس تلفنی همکارم، امید داشتم همهگیری از نظر دوره زمانی و گستره جغرافیایی محدود باشد، درست مانند مهار ویروسهای کرونای سارس و مِرس. تنها آرزویم این بود که تعداد زیادی از همکاران، دوستان، و خانوادهام گرفتار این بیماری نشوند. اما تماس مورد اشاره موجب شد باورم درباره تهدید سلامت همگانی جهانی تغییر کند. طی روزها و هفتههای بعد، کار روی این کتاب را متوقف کردم، و مجمع جهانی اقتصاد نیز وارد وضعیت بحران شد. اقدام به راهاندازی یک کارگروه کردیم، از همه کارکنان خواستیم کار خود را از خانه انجام دهند، و تمام تلاش خود را بر کمک به واکنش اضطراری بینالمللی متمرکز کردیم. زمان بهسرعت میگذشت. یک هفته بعد، گسترش ویروس موجب برقراری قرنطینه در سراسر اروپا شد، و چند هفته پس از آن نیز بیشتر کشورهای جهان، از جمله ایالات متحده، با وضعیتی مشابه روبهرو شدند. در ماههای بعد، چند میلیون نفر جان باختند یا در بیمارستان بستری شدند، صدها میلیون نفر شغل یا درآمد خود را از دست دادند، و تعداد بیشماری از کسبوکارها و دولتها نیز بهصورت فیزیکی یا عملی ورشکست شدند. وقتی در پاییز ۲۰۲۰ در حال نوشتن این پیشگفتار بودم، وضعیت اضطراری جهان در اثر همهگیری کووید- ۱۹ تا حدود زیادی بهبود یافته بود، اما موج تازهای از گسترش بیماری جهان را در وضعیت آمادهباش قرار داده بود. بیشتر کشورهای جهان زندگی اقتصادی و اجتماعی خود را از سر گرفته بودند، اما هنوز راه درازی تا بهبود اقتصادی کامل در پیش بود. چین از نخستین کشورهایی بود که به قرنطینهها پایان داد و کسبوکارها را بازگشایی کرد، و حتی انتظار میرفت در سال ۲۰۲۰ رشد اقتصادی خود را از سر بگیرد. برعکس، در ژنو، نیویورک، سان فرانسیسکو و توکیو، شهرهایی که دفاتر اصلی ما در آن مستقر هستند، بخشهایی از زندگی همگانی هنوز در وضعیت شکنندهای قرار دارد. و در سراسر جهان، جانها و زندگیهای زیادی از بین رفته است؛ میلیاردها دلار برای فعال نگه داشتن مردم، کسبوکارها، و دولتها خرج شده است؛ شکافهای اجتماعی موجود نیز ژرفتر شده و شکافهای تازهای پدید آمده است. هماکنون، از بحران اولیه فاصله گرفتهایم، و بسیاری از ما- از جمله خودم- متوجه شدهایم که همهگیری و آثار آن ارتباطی ژرف با مشکلاتی دارد که پیش از این در رابطه با نظام اقتصادی کنونی جهان شناسایی کرده بودیم. این چشمانداز دوباره مرا به بحثی بازگرداند که در فوریه ۲۰۲۰، در زمان تماس تلفنی سرنوشتساز مورد اشاره از پکن، داشتم. بسیاری از تحلیلهایی که در گذشته روی آن کار کرده بودیم بیش از هر زمان دیگری درست بودند. در این کتاب با این تحلیلها آشنا خواهید شد. در مباحثی که در ادامه میآید، مشاهداتم را درباره افزایش نابرابری، آهستهتر شدن آهنگ رشد اقتصادی، کاهش بهرهوری، سطوح بدهی ناپایدار، شتاب تغییرات اقلیمی، ژرفتر شدن مشکلات اجتماعی، و نبود همکاری جهانی برای مقابله با برخی از مهمترین چالشهای پیش روی جهان ارائه خواهم کرد. بر این باورم، و امیدوارم شما نیز موافق باشید، که این مشاهدات برای دوره پس از همهگیری کووید- ۱۹ نیز، درست مانند دوره پیش از آن، معتبر هستند. با اینحال، در فاصله بین «پیش از همهگیری کووید- ۱۹» و «پس از آن» یک دگرگونی مهم رخ داد: متوجه شدم که درک بهتری میان مردم، رهبران کسبوکار، و دولتها در این زمینه شکل گرفته است و همه بر این باورند که ایجاد جهانی بهتر مستلزم همکاری بیشتر است. توافق گستردهای درباره این اندیشه شکل گرفته است که نیازمند ایجاد جهانی متفاوت برای دوره پس از همهگیری کووید- ۱۹ هستیم. اثر ناگهانی و همهجانبه کووید- ۱۹، بسیار بیشتر از آثار تدریجی تغییرات اقلیمی یا افزایش نابرابری، به ما فهماند که یک نظام اقتصادی مبتنی بر منافع شخصی و کوتاهمدت هرگز پایدار نخواهد بود. چنین نظامی، نامتوازن و شکننده بوده و امکان بروز فجایع اجتماعی، زیستمحیطی، و سلامت همگانی را افزایش میدهد. همانطور که همهگیری کووید- ۱۹ نشان داد، هنگام وقوع بلایا، فشار تحملناپذیری بر نظامهای همگانی وارد میشود. در این کتاب استدلال خواهم کرد که نمیتوانیم کار را با یک نظام اقتصادی مبتنی بر ارزشهای خودخواهانهای چون بیشینهسازی سود کوتاهمدت، پرهیز از پرداخت مالیات و نظارت، یا تحمیل خسارتهای زیستمحیطی به دیگران ادامه دهیم. برعکس، نیازمند جامعه، اقتصاد، و فضای بینالمللی هستیم که برای مراقبت از همه مردم و کل سیاره طراحی شده است. بهطور مشخص، باید از نظام «سرمایهداری سهامداران»، که طی ۵۰ سال گذشته در غرب حاکم بوده است، و نظام «سرمایهداری دولتی»، که در آسیا رایج است و در آن دولت دست برتر را دارد، به طرف نظام «سرمایهداری ذینفعها» حرکت کنیم. این پیام اصلی کتاب پیش رو است. در ادامه کتاب، نشان میدهیم که چگونه میتوان چنین نظامی را پیریزی کرد، و چرا انجام این کار از هماکنون ضروری است. در بخش نخست کتاب (فصلهای ۱ تا ۴)، مروری خواهیم داشت بر پیشینه اقتصاد جهانی از سال ۱۹۴۵، هم در غرب و هم در آسیا. در این بخش، مهمترین دستآوردها و کاستیهای نظام اقتصادیای که در آن زندگی میکنیم، شامل افزایش رشد اقتصادی، و نیز نابرابری، تخریب محیط زیست، و بدهیهای بر جای مانده برای نسلهای بعد، ارائه میشود. همچنین، نگاهی خواهیم داشت به این موضوع که چگونه روندهای اجتماعی، از جمله افزایش دوپارگی سیاسی، با وضعیت اقتصاد و نظامهای حکمرانی ما در ارتباط است. بخش دوم (فصلهای ۵ تا ۷)، به بررسی ژرفتر دلایل احتمالی و پیآمدهای مشکلات و پیشرفتهای صورت گرفته در اقتصادهایمان اختصاص دارد. در این بخش، نگاهی میاندازیم به نقش نوآوریهای فنی، جهانیشدن، تجارت، و مصرف منابع طبیعی. سرانجام، در بخش سوم (فصلهای ۸ تا ۱۱)، موضوع تغییرات احتمالی در نظام اقتصادی جهان را بررسی میکنیم. در این بخش، تعریفی از سرمایهداری ذینفعها ارائه میکنم، و نشان میدهم که این نظام در عمل چه معنایی برای کسبوکارها، دولتها، سازمانهای بینالمللی، و جامعه مدنی دارد. در سراسر کتاب، تلاش میکنم تا در زمینه بیان مشکلات جهانی که با آن روبهرو هستیم، دلایل و پیآمدهای احتمالی این مشکلات، و راهحلهایی که برای ایجاد جهانی بهتر در آینده ارائه میکنم، رفتاری منصفانه و متوازن در پیش گیرم. اما باید این نکته را هم اضافه کنم که دیدگاههایی که در این کتاب ارائه میکنم دیدگاههای خودم است، و بهطور گریزناپذیری ریشه در تجربیات حاصل از زندگی شخصیام دارد. در فصل نخست، درباره برخی از تجربیات سازندهام بهعنوان یک کودک، دانشآموز، و فرد حرفهای جوان صحبت خواهم کرد. امیدوارم این تجربیات به شما کمک کند تا شناخت بهتری از جهانبینی من بهدست آورید، که بر پایه این باور شکل گرفته است که، بهترین دستآوردها در جامعه و اقتصاد از همکاری، اعم از همکاری بین مردم و بخش خصوصی یا همکاری میان مردم و کشورهای مختلف در سراسر جهان، حاصل میشود. امیدوارم این کتاب الهامبخش شما، صرفنظر از اینکه چه کسی هستید، برای ایجاد چنین نظامی شود. از طریق همکاری برای ایجاد یک نظام اقتصادی مبتنی بر فراگیری، پایداری، و برابری، میتوانیم میراث دوران همهگیری کووید را تغییر دهیم. اگرچه چنین بحرانی از بین رفتن جان انسانها و نابودی زندگیهای فراوانی را به دنبال داشت، اما شاید بتواند به ما کمک کند تا در مسیر دستیابی به جهانی تابآورتر قرار بگیریم. در انجام این کار، امیدوارم که جهان پس از همهگیری کووید برای نسل ما مانند جهان پس از جنگ جهانی دوم برای پدر و مادرهایمان باشد: لحظه یگانگی، جایی که گذشته نزدیک یادآور جهانی است که هیچکس خواهان آن نیست، و حال و آینده نیز فرصتی برای ایجاد جهانی است که همه میتوانند در آن پیشرفت کنند. در دهههای پس از جنگ جهانی دوم، این کار را با ایجاد یک قرارداد اجتماعی در کشورهایمان انجام دادیم- از جمله ایجاد یک «اقتصاد بازار اجتماعی» در اروپا و یک «جامعه بزرگ» در ایالات متحده. همچنین، دست به راهاندازی یک نظام چندگانه با هدف حفظ صلح، شتاببخشی به همکاری، و ایجاد یک نظام مالی زدیم- از جمله نهادهایی چون بانک جهانی، صندوق بینالمللی پول، و سازمان ملل. اکنون، امیدوارم که از شرایط رونق پس از همهگیری کووید برای ایجاد سرمایهداری ذینفعها در کشورمان، و ایجاد یک نظام اقتصادی جهانی پایدار در سراسر جهان، بهره ببریم.