کتاب هند و پاکستان نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

چرا باید به منازعه هند و پاکستان توجه داشت و چرا باید به ابعاد هسته‌ای این منازعه حساس بود؟ این پرسشی کلیدی برای همه علاقمندان به امور بین المللی و سیاست خارجی در عرصه‌های نظری و عملی است. برای پژوهشگران ایرانی، اهمیت این منازعه و ابعاد گوناگون آن به خاطر هم‌جواری ایران با شبه‌قاره هند مضاعف می‌شود. در سطح کلان روابط بین‌المللی، «کهن بودن منازعه هند و پاکستان»، «متحول بودن این منازعه» و «ظرفیت توأم با مدیریت ابعاد هسته‌ای کشمکش این دو بازیگر» پدیده‌های درخور توجه و تعمقی می‌باشند. برای ایران «همجواری منطقه‌ای با منازعات کهن و نوین» و «سرریز شدن ابعاد مفهومی و عملی این منازعه به بحث‌های مربوط به سیاست خارجی ایران» در چشم‌انداز «کم‌توجهی نسبی و سنتی به تحولات استراتژیک مسائل شرق کشور» پدیده‌هایی در خور دقت و نیازمند توجه هستند. منازعه هند و پاکستان برای پژوهشگران و دانشجویان روابط بین‌المللی به مثابه منازعه‌ای کهن و تاریخی است. دوران پسااستعماری و پساامپراطوری انگلیسی، شبه قاره‌ای را فراروی جهان قرار داد که از زمان استقلال دو کشور هند و پاکستان منازعه این دو واحد سیاسی پیوسته بخشی پایدار از هویت سیاسی و استراتژیک آن بوده است. منازعه هند و پاکستان از این جهت کهن است که از ابتدای استقلال این دو کشور، پاکستان «دیگر هند» و هند «دیگر پاکستان» در عرصه‌های امنیتی و استراتژیک بوده است. معما آنکه، به لحاظ فرهنگی، پیوستگی فوق‌العاده‌ای بین این دو واحد وجود دارد، ولی جدایی سیاسی که به جدائی استراتژیک انجامیده، باعث چندین جنگ و تداوم منازعه بین این دو کنشگر شبه‌قاره گردیده است. هرچند اطلاق ذاتی شدن تنش هند و پاکستان و وجودی شدن این درگیری در تار و پود ذهنیت استراتژیک نخبگان هندی و پاکستانی اندکی با تسامح باید صورت گیرد- چون کمتر منازعه‌ای در روابط بین‌الملل را می‌توان ذاتی، ساختاری و دائمی پنداشت- اما برساختگی منازعه هند و پاکستان آنچنان کهن و ریشه‌دار شده که به جزئی پایدار از هویت رفتاری سیاست خارجی این دو کشور تبدیل گردیده است. با این حال، کهنگی منازعه هند و پاکستان به معنای ایستایی آن نیست. منازعه هند و پاکستان منازعه‌ای متحول و با نشیب و فرازهای گوناگون است. این نشیب و فرازها خود متأثر از تحولات سیاست داخلی در هند و پاکستان، دگرگونی‌های سیاست‌های منطقه‌ای، و کنش و واکنش‌های سیاست بین‌المللی است. اغراق‌آمیز نیست اگر بیان شود که منازعه هند و پاکستان، آئینه‌ای از نظام بین‌المللی و فراز و فرودهای آن در دوران جنگ سرد و در دوران پسا جنگ سرد است. منطق حاکم بر این منازعه، در چشم‌اندازی مقایسه‌ای، در دوران جنگ سرد و دوران بعد از جنگ سرد با یکدیگر تفاوت داشته است. در دوران جنگ سرد، با محوریت دو کانونی بودن نظام بین‌المللی، هند کم و بیش متمایل به اردوگاه شرق- و البته نه بخشی از بلوک شوروی- و پاکستان بی‌تردید در اردوگاه غرب قرار داشت. اشغال نظامی افغانستان توسط شوروی در ۱۹۷۹، آغاز مرحله نوینی در عنصر بین‌المللی رفتار خارجی پاکستان بود، ولی فراتر از آن پایان حتمی جنگ سرد، که با پایان اتحاد شوروی در دسامبر ۱۹۹۱ همراه بود، اثرات عمیقی بر شبه قاره هند گذاشت. دوران انتقالی بعد از جنگ سرد، ماهیت مسائل استراتژیک حوزه آسیای غربی را بطور عام و شبه قاره را بطور خاص متحول ساخت. حوادث تروریستی ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ نقطه عطفی در این میانه است، که اشغال نظامی افغانستان توسط آمریکا را در پی داشت. همگی این کنش و واکنش‌ها که با دگرگونی نقش قدرت‌های جهانی و در رأس آنها ایالات متحده همراه بود، به دگرگونی در نقش منطقه‌ای و جهانی هند و پاکستان انجامید و حتی باید گفت بر سیاست داخلی در این دو کشور نیز اثرات عمیقی گذاشت و کهنگی منازعه هند و پاکستان را لباس نوینی پوشاند. یکی از ابعاد نوین این منازعه و زخم تاریخی در دوران بعد از جنگ سرد شدت یافتن ابعاد هسته‌ای و پیچیده‌تر شدن منازعه هند و پاکستان با عنایت به این بعد بود. در بین پژوهشگران امور استراتژیک بین‌المللی، دستیابی هند و پاکستان به سلاح هسته‌ای و آزمایش آن موضوعی مهم قلمداد شده و مباحث نظری گوناگونی را به خود اختصاص داده است. توضیح آنکه، قبل از آزمایش‌های هسته‌ای هند و پاکستان، پدیده سلاح‌های هسته‌ای عمدتاً در حوزه مناسبات آمریکا و شوروی مطرح بوده است و به خلق ده‌ها نظریه در مورد بازدارندگی و همچنین دکترین‌های متخلف استفاده اول و ضربه بعدی در زمینه سلاح هسته‌ای منجر شد. هر کدام از قدرت‌های عمده هسته‌ای چارچوب‌های نظری و عملی خود در مورد سلاح های هسته‌ای را معمولاً در قالب استراتژی امنیت ملی و یا به صورت مستقل منتشر کرده اند و می‌کنند. ایالات متحده با انتشار گزارش موسوم به بررسی وضعیت هسته‌ای (Nuclear Posture Review) در دوره اوباما، سندی را که تا قبل از آن طبقه‌بندی شده بود منتشر ساخت. روسیه نیز، در دکترین دفاعی جدید خود که در پی تحولات اوکراین منتشر ساخت، در چگونگی به‌کارگیری سلاح‌های هسته‌ای تجدیدنظر کرد و یادآور شد که حق استفاده از سلاح‌های هسته‌ای را، در صورتی که احساس خطر جدی در حمله به روسیه کند، محفوظ می‌دارد. چین هر چند که در توسعه سلاح هسته‌ای فعال نیست، ولی همچنان عضویت خود در باشگاه دارندگان سلاح هسته‌ای را جدی می‌گیرد و انگلیس و فرانسه تحرک هسته‌ای نظامی خود را بعضاً افزایش داده‌اند. اما خارج از چارچوب بالا، هند و پاکستان سلاح هسته‌ای را در حوزه منازعات جنوب-جنوب وارد کرده‌اند. اگر قبلاً منازعات هسته‌ای عمدتاً در حوزه شرق و غرب و تا حدودی شمال- جنوب مطرح بود، نظامی شدن هسته‌ای منازعات هند و پاکستان فصل نوینی را فراروی نظریه‌پردازان هسته‌ای و تحلیل‌گران امور سیاست خارجی در سنجش کارآیی این نوع سلاح‌ها در منازعات فرای قدرت‌های بزرگ قرار داد. به علاوه، تحولاتی که در دوران نظامی شدن هسته‌ای هند و پاکستان در رفتار هسته‌ای و غیرهسته‌ای این دو بازیگر در عرصه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی رخ داده بر پیچیدگی ماهیت این منازعه افزوده است. موقعیت و جایگاه هند و پاکستان در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی به گونه‌ای نابرابر و عمدتاً به ضرر پاکستان دگرگون شده است. ولی به هر حال بعد هسته‌ای این منازعه تا حدود زیادی مدیریت شده است. همه آنچه ذکر شد در همسایگی ما رخ می‌دهد. ایران هم مرز بلافاصل شبه قاره هند بوده و با دو کشور هند و پاکستان روابط عمیق فرهنگی و تاریخی دارد. آنچه که در منازعه هند و پاکستان رخ داده است و می‌دهد بر سرنوشت امنیتی ما اثرات عمیقی دارد. پاکستان همسایه ما است و بازیگری مهم در امور افغانستان می‌باشد. پاکستان درگیر چالش عمده‌ای با موضوع گروه‌های افراطی است. ما در شرق کشور صرفاً دو همسایه نداریم. از لحاظ مرز جغرافیایی، افغانستان و پاکستان هم‌مرز ما هستند. ولی هند با این دو بازیگر در یک مجموعه امنیتی درگیر است. به علاوه پیوستگی مسائل افغانستان و پاکستان بر کنشگران روابط بین‌المللی امر پوشیده‌ای نیست. حدود سی کشور در حال حاضر علاوه بر سفارت‌خانه‌های مستقر در کابل و اسلام‌آباد، نماینده‌های ویژه‌ای برای امور افغانستان با تأکید بر پیوستگی با پاکستان دارند. اصطلاح Af-Pak (افغانستان-پاکستان) در دهه گذشته صرفاً در کنار هم قرار دادن دو واژه افغانستان و پاکستان نیست، بلکه نشانگر یک مفهوم و پدیده جدید استراتژیک در امنیت و سیاست بین‌المللی است. به راحتی می‌توان گفت، با توجه به بهم‌پیوستگی تحولات منطقه‌ای و جهانی، سرنوشت آینده نظام بین‌المللی مخصوصاً در زمانی که آمریکا از ثقل زدائی (Pivot From the Middle East) خاورمیانه و ثقل‌گرائی به آسیا (Pivot to Asia) در سیاست‌های امنیتی خود سخن می‌گوید، تا حدودی به چگونگی تحولات منطقه‌ای در دو حلقه به‌‌ هم ‌گره ‌خورده است؛ حلقه افغانستان و پاکستان و حلقه هند و چین. توضیح آنکه، منطقه افغانستان-پاکستان (Af-Pak) در حد فاصل خاورمیانه و آسیا قرار دارد و نقش عمده‌ای در دوران انتقالی روابط بین‌الملل ایفا می‌کند. حساسیت این منطقه برای ما صرفاً به خاطر کنشگران منطقه‌ای و بین‌المللی نیست. مسائل بیرونی شرق کشور بر ابعاد گوناگون حیات اجتماعی و اقتصادی و سیاسی اثرات مستقیمی دارد و این در حالی است که جامعه فکری و عملی کشور به مسائل حوزه شرق کشور نسبتاً کمتر توجه داشته و تحولات حوزه مرزهای غربی و جنوبی یعنی دنیای عرب، خلیج فارس، شامات و مدیترانه توجه بیشتری را به خود جلب کرده است.