کتاب سرمایه گذاری خارجی در ایران محمدرضا رضوی نشر شرکت چاپ و نشر بازرگانی

با توجه به اهمیت علمی و کاربردی این موضوع، کتاب حاضر -که مجلد دوم در این زمینه می‌باشد- به جنبه‌های گوناگون سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در ایران اختصاص یافته است. فصل ۱،‌ به مرور تاریخچه FDI در ایران در دو مقطع زمانی پیش و پس از انقلاب اسلامی و از دریچه برنامه‌ها و قوانین وضع شده، می‌پردازد. نگاهی به سبقه تاریخی سرمایه‌گذاری خارجی در ایران در ایام گذشته، نشان می‌دهد سرمایه‌گذاری خارجی بیش از آن که عاملی برای توسعه باشد،‌ دستمایه‌ای برای امتیازدهی به دولت‌های خارجی بوده است. با این‌حال تصویب قانون جلب و حمایت از سرمایه‌های خارجی در سال ۱۳۳۴ -که عمدتاً مصادره و ملی‌شدن را منع می‌کرد- و ایجاد سازمان سرمایه‌گذاری و کمک‌های اقتصادی و فنی ایران در سال ۱۳۵۴، مهم‌ترین اقدامات حقوقی و قانونی جهت ترغیب و تشویق سرمایه‌گذاری خارجی در دوران پیش از انقلاب اسلامی محسوب می‌شوند. پس از انقلاب نیز ارائه مجوز تأسیس مناطق آزاد تجاری-صنعتی به دولت در برنامه اول توسعه‌، اعطاء مجوز برای تشویق سرمایه‌گذاری در مناطق کمتر توسعه‌یافته در برنامه سوم و به تبع آن تصویب قانون تشویق و حمایت از سرمایه‌گذاری خارجی (فیپا) در سال ۱۳۸۱، از مهمترین اقدامات در این زمینه به شمار می‌روند. در پایان این فصل نیز بر اساس آمار موجود،‌ روند جذب سرمایه‌گذاری خارجی در ایران در دهه‌های اخیر مورد بررسی قرار گرفته است که این روندها نشان می‌دهند علاوه بر پایین بودن میزان سرمایه خارجی جذب شده، به دلایل مختلف سیاسی،‌ اقتصادی و...،‌ نوسان بسیار زیادی در این حوزه وجود دارد. در فصل ۲، حوزه‌های داخلی تأثیرگذار بر جذب یا دفع سرمایه خارجی، در قالب سه بخش اقتصاد کلان، نظام مالی و مالیاتی و سایر حوزه‌های مؤثر، مورد واکاوی قرار گرفته است. در زمینه اقتصاد کلان،‌ مشکلاتی از قبیل رتبه نازل کشور در رده‌بندی جهانی حقوق مالکیت، پایین و نوسانی بودن رشد اقتصادی، تورم بالا و دارای نوسانات شدید، کسری دائمی بودجه دولت، منفی بودن تراز خدمات، ارزش افزوده پایین محصولات و خدمات صادراتی و بالابودن ریسک فعالیت اقتصادی در ایران، از جمله مهم‌ترین چالش‌هایی است که بر جذب سرمایه خارجی تأثیر نامناسب می‌گذارد. تورم قوانین مالیاتی و تغییرات مکرر و گسترده در آن‌ها، تعدد بانک‌ها و مؤسسات مالی و اعتباری در سطح کشور و گسترش فعالیت آن‌ها در بخش نامولد اقتصاد و در نهایت،‌ نبود نظام ارزی عمیق و رقابتی و نوسانات شدید در قیمت ارز، از جمله اهمّ عوامل نامناسب نظام مالی و مالیاتی برای جلب سرمایه‌گذار خارجی محسوب می‌شود. در پایان این فصل نیز از کارا نبودن سیاست‌های تجاری کشور، تغییرات پیوسته در نرخ تعرفه واردات، معضلات عمیق و پیچیده در نظام گمرکی کشور و رتبه نازل ۱۳۰ ایران در میان ۱۸۹ کشور در شاخص‌های ۱۰ گانه فضای کسب‌وکار، به عنوان مشکلات اصلی دیگر حوزه‌های تأثیرگذار بر سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی یاد شده است. فصل ۳ به بررسی وضعیت سرمایه‌گذاران خارجی فعال در ایران می‌پردازد. در این فصل - که اطلاعات ارائه شده در آن، حاصل مطالعات میدانی از ۱۷۹ شرکت سرمایه‌پذیر فعال در ایران با استفاده از ابزار پرسشنامه است- ابتدا اطلاعاتی کلی از وضعیت سرمایه‌گذاران خارجی در کشور ارائه می‌شود. میزان سرمایه وارده این شرکت‌ها، توزیع بخشی آن‌ها، توزیع جغرافیایی آنان در سطح کشور،‌ تعداد و کیفیت مشاغل ایجاد شده حاصل از سرمایه‌گذاری خارجی و میزان واردات و صادرات منتج از فعالیت سرمایه‌گذاران خارجی در ایران،‌ از جمله اطلاعات کلی است که فراهم شده‌اند. در بخش دیگر این فصل،‌ مهم‌ترین عوامل تأثیرگذار بر جذب سرمایه‌گذاران خارجی مورد واکاوی قرار گرفته است. مهم‌ترین انگیزه‌های سرمایه‌گذاران خارجی،‌ حوزه‌های اطلاعاتی جذاب برای آنان، مشکلات و محدودیت‌های پیش روی سرمایه خارجی و‌ مشوق‌های دولتی تأثیرگذار بر FDI، اهم موضوعاتی است که در این بخش آورده شده‌اند. در نهایت، تأثیرات سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی بر بنگاه‌های ایرانی از منظر سرریز فناوری بررسی شده است. بدین منظور، سطوح مختلف توانمندی شرکت‌های سرمایه‌پذیر شناسایی و ۵ کانال اصلی سرریز فناوری از شرکت‌های خارجی به بنگاه‌های محلی از ادبیات موضوع استخراج شده است. تحلیل‌های آماری نشان می‌دهد که FDI به طور مستقیم نتوانسته است تأثیری بر سرریز فناوری در ایران داشته باشد با این‌حال، FDI از طریق اثرگذاری بر توانمندی فناورانه شرکت‌های سرمایه‌پذیر، موجب فعال شدن دو کانال سرریز فناوری شده است. موضوع اصلی مورد بحث در فصل ۴، شناخت مسائل و موضوعات مرتبط با سرمایه‌گذاری خارجی در ۶ بخش برق، معدن و صنایع معدنی، نفت و گاز، پتروشیمی، گردشگری و حمل و نقل و نیز چالش‌های جذب سرمایه‌گذار خارجی در مناطق آزاد تجاری و صنعتی کشور است. در این فصل - که محتوای آن حاصل برگزاری کارگاه‌های هم‌اندیشی تخصصی با حضور فعالان، صاحب‌نظران و مسؤولان بخش‌های دولتی و خصوصی هر بخش یا منطقه در سال ۱۳۹۲ است- ابتدا وضعیت موجود فعالیت‌های هر بخش یا منطقه بررسی شده است. سپس، چالش‌های موجود در هر یک از این بخش‌ها یا مناطق که بر جلب سرمایه‌گذاری خارجی مؤثر هستند، شناسایی شده‌اند. در نهایت نیز راهکارهایی برای بهبود وضعیت در خصوص جلب سرمایه‌های خارجی ارائه شده است. یافته‌های این فصل نشان می‌دهد که مواردی هم‌چون سلطه ملاحظات امنیتی و سیاسی بر موضوعات اقتصادی و سرمایه‌گذاری، نبود راهبرد توسعه صنعتی کلان و بخشی، پیچیدگی‌های فرایند تصمیم‌گیری و گردش کارها در سطوح ملی و استانی، معضلات مکان‌یابی و تخصیص زمین به طرح‌های سرمایه‌گذاری، گردش کار و فرایند رسیدگی به درخواست‌های سرمایه‌گذاران، قیمت‌گذاری تکلیفی خدمات و محصولات توسط دولت، نبود تکالیف قانونی دستگاه‌ها برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی، بی‌توجهی و سیاست‌گذاری نامناسب برای جذب سرمایه‌های خارجی در فعالیت‌های پایین دستی و نبود شفافیت و عدم قطعیت در تأمین و قیمت نهاده‌ها و خرید محصولات، موضوعات اساسی هستند که به عنوان چالش‌های مشترک و عمومی در میان بخش‌ها و مناطق در جذب سرمایه‌گذار خارجی خودنمایی می‌کنند. در انتهای این فصل نیز با توجه به انگیزه‌های سرمایه‌گذاران خارجی در ایران، این سرمایه‌گذاری‌ها به دو دسته سرمایه‌گذاری‌های خارجی مبتنی بر منابع و مبتنی بر بازار،‌ تقسیم شده‌اند. با توجه به تفاوت‌های موجود در حجم و میزان سرمایه‌گذاری در هر یک از این دسته‌ها و به تبع آن،‌ متفاوت بودن نوع چالش‌ها و هم‌چنین ماهیت نیازها و انتظارات این دو گروه، مهم‌ترین ویژگی‌ها و رویکردهای سیاست‌های تشویقی برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در هر یک از این دسته‌ها ارائه شده است. در فصل ۵، نتایج حاصل از بررسی ۹ نمونه موردی بنگاه‌های حاصل از سرمایه‌گذاری خارجی در ایران، شامل شرکت‌های آریا ساسول، صنایع سندن ایرانیان، WTD شستا، هنکل پاک‌وش، دنون سحر، ایرانسل،‌ نستله، رنو پارس و یونیون ریسورس؛ ارائه شده است. برای مطالعه این شرکت‌ها، تحقیقات میدانی و عمیق همراه با گردآوری اطلاعات بر مبنای مصاحبه، بازدید و مطالعه مستندات مرتبط با بنگاه‌ها یا طرح‌های همراه با سرمایه خارجی صورت پذیرفته و سطوح تفصیلی وضعیت موجود این شرکت‌‌ها واکاوی و احصاء شده است تا دقت و ژرفای بررسی از سطح کلان و ملی تا سطوح خرد و بنگاهی گسترش یابد. یافته‌های این فصل نشان می‌دهد که نمونه‌های بررسی شده در سه دسته قابل تقسیم‌بندی هستند: ۱) سرمایه‌گذاری‌های نسبتاً موفق، به لحاظ سرعت در ارائه طرح، اخذ مجوز، ورود سرمایه و تجهیزات و به بهره‌برداری رساندن طرح با عملکرد مطلوب و در نهایت برجای‌گذاردن تأثیرات مفید در بخش اقتصادی مربوطه و یا در کل اقتصاد. نمونه‌های سندن ایرانیان، رنو پارس، آریا ساسول،‌ ایرانسل و هنکل-پاک وش از موارد نسبتاً موفق سرمایه‌گذاری خارجی در ایران بوده‌اند. ۲) سرمایه‌گذاری‌های با موفقیت محدود که علی‌رغم راه‌اندازی و سودآوری طرح‌ها، تأخیرهای قابل توجه، پرداختن به فعالیت‌های وارداتی به جای تمرکز بر تولید، اقدامات محدود در ایجاد زنجیره تأمین داخلی و کاهش جدی حضور سهامداران ایرانی، در مجموع آثار مثبت محدودی برای رشته صنعتی مربوطه داشته‌اند. نمونه‌های سحر-دنون و نستله-تورنگ جزء موارد این دسته به شمار می‌روند. ۳) سرمایه‌گذاری‌های نسبتاً ناموفق و مواجه با چالش (به لحاظ اجرایی نشدن یا مواجه‌شدن با تأخیر جدی در بهره‌برداری از مجموعه فعالیت‌ها، یا نرسیدن به عملکرد مطلوب در پایان کار به دلایل حقوقی، اقتصادی، سیاسی و فرهنگی). نمونه‌های WTD-شستا و یونیون ریسورس (روی مهدی‌آباد) از جمله موارد سرمایه‌گذاری‌های خارجی ناموفق محسوب می‌شوند. هم‌چنین بر اساس محتوای این فصل، می‌توان افزایش کیفیت و کاهش قیمت خدمات ارتباطی (مانند نمونه ایرانسل)، شکل‌دهی نسبی به زنجیره تأمین داخلی (مانند نمونه‌های سندن و رنوپارس) و‌ تدوین الگوها و شیوه‌های نوین مدیریت منابع انسانی در کشور (مانند نمونه آریاساسول) را به عنوان آثار مثبت حضور سرمایه‌گذاران خارجی در کشور برشمرد. در مقابل، غلبه تأمین مالی از طریق استقراض از شرکت مادر (وام درون شرکتی)، قیمت‌گذاری انتقالی و روی‌آوردن به فعالیت‌های سوداگرانه و تجارت به جای تولید، از آثار منفی فعالیت شرکت‌های سرمایه‌گذار خارجی در کشور بوده است. در فصل ۶ نخست به مرور کوتاهی بر منطق تشویق جذب سرمایه‌گذاری خارجی و برخی از مهم‌ترین دیدگاه‌های مکاتب مختلف اقتصادی نسبت به آن پرداخته است. از میان تئوری‌های مختلف در این زمینه، مدل سرمایه‌گذاری-توسعه دانینگ، به عنوان محملی برای الگوی پیشنهادی مورد مداقه قرار گرفته و بر اساس آن مشوق‌های کلیدی برای جذب FDI در هر مرحله از این مدل تحلیل شده است. در بخش چهارم این فصل، نسل‌های سیاستگذاری اقتصادی،‌ شامل گشایش، بازاریابی و هدف‌گیری مرور شده و با استفاده از ترکیب مدل دانینگ و نسل‌های سیاستگذاری، «ماتریس توسعه-رویکرد سیاست‌گذاری» معرفی گردیده است. پس از تبیین هر یک از خانه‌های این ماتریس، جایگاه ایران در آن تشریح و موانع گذار کشور به سوی وضع مطلوب به اختصار واکاوی شده است. با گرد هم آمدن کلیه این موارد،‌ سرفصل‌های مربوط به الگوی خاص ایران برای تشویق سرمایه‌گذاران خارجی شکل گرفته که در بخش پایانی، بسته‌های تشویقی متناسب با هر سرفصل، شامل سرمایه‌گذاری مجدد، توسعه زنجیره ارزش، سرمایه‌گذاری مشترک، رشته فعالیت، تبدیل تجارت به سرمایه‌گذاری و اولویت‌بندی منطقه‌ای، تشریح شده است. در نهایت، فصل ۷ به جمع‌بندی و ارائه درس‌آموخته‌هایی برای سیاست‌گذاری FDI در کشور در قالب ۸ گزاره سیاستی اختصاص یافته است.