کتاب ترجمه، شرح و تحلیل علویات دیوان سید حمیری اثر عزت ملا ابراهیمی نشر انتشارات دانشگاه تهران

علی (ع) شخصیتی است استثنایی و بی‌نظیر که منحصر به یک گروه یا عقیده و مرام خاصی نیست. از نخستین روزهای طلوع پرفروغ اسلام تاکنون، پیروان ادیان و مذاهب گوناگون و حتی کسانی که از مذهب خاصی پیروی نمی‌کنند، مجذوب ابعاد و شخصیت والای ایشان شده‌اند و هر یک درباره‌ی ‌جنبه‌ای از جنبه‌های زندگی پربار ایشان به اظهار نظر پرداخته‌اند. ادیبان و شاعران نیز از این امر مستثنی نبوده اند و هر یک به فراخور دانش، استعداد، گرایش و ذوقِ ‌خویش در توصیف ایشان قلم زده‌اند و شعر سروده‌اند. ما در این تحقیق با سراینده‌ای آشنا خواهیم شد که رسالت عظیم هنر شعر و عمق تأثر آن را در دلها یافت و امام علی (ع) را الگو و اسوه خویش قرار داد و با الهام از روح انقلابی علی (ع) از ذلت و خواری رها شد و در آسمان عزت نفس به پرواز در آمد. او چون دیگر شاعران شیعی، «منصور نمری»، «دعبل خزاعی»، «ابن رومی» و... مرگ سرخ را بر زندگی زیر سلطه‌جباران و فرعونیان ترجیح داد و با تیغ برّان شعر خویش از مظلومیت علی (ع) و خاندان پاکش دفاع نمود. این شاعر نامور کسی جز «سید حمیری» نیست. جز اندک ابیات او که در سوگ برادرش و یا در مدح برخی از بنی عباس که در آغاز شورش مردم علیه بنی امیه سروده است، بقیه سروده‌های او هدفی مقدس را دنبال می‌کند که همان اثبات حقانیت علی و اهل بیت ایشان‌ـ علیهم السلام‌ـ است. او تنها شاعر نبود، بلکه محدثی بود که به نشر احادیث نورانی می‌پرداخت و با شعر هدفدار خویش به انتشار فضایل و مناقب امام علی(ع) نور بیشتری می‌بخشید و فرات فضیلتها را تا بستر فرداها گسترش می‌داد و در این سیر و سلوک روحانی به ملامت هیچ ملامتگری اعتنا نمی‌کرد. علاقه او به آل علی باعث شد که برخی از نویسندگان، تهمت‌های ناروایی به وی وارد نمایند که به دور از عقل و منطق است. او از چنان شهرتی برخوردار بود که اگر سروده‌ای در موضوع ولایت پیدا می‌شد و شاعر آن معلوم نبود از پشتوانه شهرت او استفاده می‌کردند و آن را به سید حمیری نسبت می‌دادند. وی از تمامی ظرفیت های زبانی و آوایی برای بیان مناقب و فضایل علی (ع) استفاده نموده است. او حتی از بحر «منسرح» و «سریع» که مهجورترین بحر در نزد شاعران جاهلی و اسلامی است، برای نشر فضایل علی (ع) به‌کار گرفته است. وی احساسات و افکارش را در عناصر لغوی ذوب می نماید و هوشمندانه و هنرمندانه حروف و آواها را به خدمت می گیرد، مثلاً آنگاه که نادیده گرفتن پیمان غدیر از جانب برخی، قلب وی را به درد می آورد، برای بیانِ حزن و اندوه خویش از حروف «مدّ» و از بحرهایی نظیر بحر «وافر» که با حزن و اندوه تناسب دارد استفاده می‌نماید. یا آنجا که با معاند و منکر فضایل علی (ع) به مجادله می‌پردازد از بحر «خفیف» استفاده می نماید، چرا که بحر خفیف مناسب‌ترین بحر برای جدال و بحث است. بارقه‌های خشم و غضب وی که ناشی از غصب خلافت علی (ع) و انکار فضایل اوست، در زبان وی از طریق «حذف»، «تقدیم و تاخیر واژگان» و.... تجلّی می‌یابد. او گهگاهی جهت جلب توجه مخاطبین به شیوه شاعران روزگارش به شعر ورود پیدا می‌کند؛ یعنی قصاید خویش را با نسیب و تشبیب آغاز می‌نماید. شعر او بیشتر جنبه قصصی و داستانی دارد، او در درون سرودهایش، بیت یا ابیاتی را به‌صورت «مصرّع» می‌آورد تا از قصه و موضوعی وارد قصّه و موضوعی دیگر شود. سید حمیری از واج‌آرایی و واژه‌آرایی برای روان‌تر کردن سروده خویش، بسیار بهره‌برداری نموده است. قدر مسلّم رمز و راز پویایی زبان شعر او را باید در تکرار و تجانس حروف دانست. از آنجا که ادیبان و ناقدان عرب کمتر رغبتی به تحقیق و پژوهش در ادبیات شیعی از خود نشان داده‌اند و با توجه به این مهم که غالب شاعران پارسی‌زبان بسیار تحت تاثیر ادبیات عربی هستند و از آن بهره‌ها برده‌اند، جای خالی ترجمه، شرح و تحلیل علویات این شاعر متعهد شیعی در جامعه فرهنگی و علمی کشورمان بسیار احساس می‌شد تا فارسی زبانان از اعماق اندیشه تازیان در بیان اشعارشان آگاهی ‌یابند و از این رهگذر دریای معارف و ادب خود را پرمایه‌تر و جذاب‌تر نمایند. برای انجام این تحقیق و پژوهش، پس از جستجو و گشت‌و‌گذار فراوان در مجامع علمی داخل و خارج از کشور به سه شرح دیوان سید حمیری در کتابخانه ملی «اسد» سوریه دست یافتیم که به‌وسیله پژوهشگرانی همچون «ضیاء حسین الأعلمی» و «نواف الجرّاح» و «شاکر هادی شکر» انجام شده بود. در پژوهش حاضر نگارندگان برای معرفی و شناساندن هر چه بهتر «سید حمیری»، فصل اول کتاب را به زندگی شخصی و ادبی این شاعر اختصاص داده‌اند. پس از خوانش اشعار سید حمیری در این سه شرح، به نگارش اشعار بر اساس قوافی آنها پرداخته و در ذیل عنوان «شرح واژه» به معنی قاموسی لغات و در برخی موارد برای فهم بیشتر معنای لغت، اشاره‌ای به برخی از جنبه‌های بلاغی و دستوری لغت شده است. سپس اشعار به بیانی روان و سلیس به فارسی برگردانده شده‌اند. با توجه به این که سید حمیری بسیاری از رویدادهای تاریخی صدر اسلام را به رشته نظم کشیده و بسیاری از تعابیر و مفرداتش را از آیات و احادیث برگرفته، رویکرد نویسندگان در ترجمه اشعار، معنایی است. نگارندگان در شرح ابیات به منابع اساسی، از قبیل منابع تاریخی، تفسیری و روایی مرتبط با بحث، مراجعه نموده‌اند تا نتیجه‌ کار، با استناد و اعتماد بر حیطه وسیع پژوهش، از صحت و دقت لازم برخوردار گردد. افزون بر آن، نویسندگان به شرح زبانی، آوایی و موسیقایی ابیات نیز پرداخته اند تا خوانندگان را در فهم بهتر آن کمک نماید. در پایان خاطر نشان می شود که در این شرح، در مقابل برخی از ابیات دیوان، سروده‌هایی ناب ازسخنوران نامی ایران زمین آورده‌ شده است تا جانب ادب پارسی فرو گذاشته نشود. خدای را سپاس بسیار و ستایش بی‌حدّ و شمار که توفیق داد، شرح علویات این‌ شاعر بزرگ را، به هم میهنان و فارسی زبانان عرضه نماییم. امید است این پژوهش در شناساندن هر چه بیشتر سبک شعری و احیای شخصیت ادبی ‌شاعر نقش به سزایی داشته باشد.