اسلام و مسیر توسعه اقتصادی و انسانی

بیش از نیم قرن است که مفهوم توسعه، ذهن بسیاری از اندیشوران و سیاست‌مداران کشورهای در حال توسعه؛ به ویژه دولت‌های مسلمان را درگیر خود ساخته است. آن‌ها در طول این سال‌ها به دست‌آوردهای غرب در این راه به عنوان الگویی غیرقابل بازگشت اندیشیده و تلاش کرده اند تا مسیر پیموده شدۀ جوامع غربی را از جامعه کشاورزی به صنعتی دنبال کنند. افکار و اندیشه‌های اقتصاددانان غربی و متفکران بحث‌های توسعه و توسعه نیافتگی همچون پربیش، گوندر فرانک، سمیر امین، روستو و اسلاف پیش از آن‌ها که درخصوص موفقیت‌های اقتصادی سخن گفته بودند، بدون هیچ نقد و تأملی بسیار زود جای خود را در محافل علمی این کشورها گشود و تدریس آن به بخشی از فعالیت روزمره دانشگاه‌های کشورهای در حال توسعه تبدیل شد. اما تدریس این اندیشه‌ها و پیمودن مسیر غرب در بحث توسعه تاکنون نتوانسته آن‌ها را به رتبه کشورهای توسعه یافته برساند. این در حالی است که غرب به تدریج از الگوهای پیشنهادی خود برای بحث توسعه فاصله گرفته و مباحث جدیدی را مطرح ساخته که تاکنون بدان توجهی نمی‌شده است. اگر زمانی در غرب توسعه مساوی با رشد اقتصادی پنداشته می‌شد امروز توسعه انسانی شامل آموزش، مراقبت‌های پزشکی، ریشه کن سازی فقر، توزیع عادلانه‌تر ثروت، وضعیت محیط زیست و آزادی به عنوان مؤلفه‌های جدایی ناپذیر فرآیند توسعه اقتصادی دیده می‌شود. دقت در این مفاهیم ما را به این مسیر رهنمون می‌سازد که دین اسلام دربردارنده تعالیم بسیار سازنده‌ای درباره تک تک این مفاهیم است که تاکنون از آن غفلت شده است. به عبارت دیگر، اندیشمندان اسلامی بیش از آن‌که به دنبال استخراج مدل بومی و اسلامی توسعه باشند، ترجیح داده‌اند تا مسیر غرب را معرفی کنند و بپیمایند. کتاب پیش رو از جمله نخستین تلاش‌هایی است که می‌خواهد تصویر جدیدی پیش روی سیاست‌مداران کشورهای اسلامی ترسیم سازد؛ تصویری که گویای این مسئله است که اسلام علاوه بر این‌که فراچارچوب لازم برای توسعه را در آیات قرآن توضیح داده است، الگوی آرمانی آن را در زندگی و سیره پیامبر (ص) به خوبی معرفی کرده است. نویسندگان کوشیده‌اند تا با تکیه بر آیات قرآن نشان دهند چگونه اسلام به بحث توسعه اقتصادی و انسانی توجه نموده و به چه شکل پیامبر اکرم (ص) در شهر مدینه این توصیه‌ها را اجرا کردند. آنچه که کتاب حاضر را از سایر آثار تالیف شده متمایز می‌سازد، نگاه علمی و نظریه‌پردازانۀ است که مولفان آن، با معرفی پاردایم اسلامی توسعه صورت داده اند. آن‌ها به خوبی نشان داده‌اند که چگونه توسعه می‌تواند با اخلاق و معنویت گره خورده و ریشه بسیاری از مشکلات کنونی جهان در بحث فقر را بخشکاند. قطعا مطالعه این اثر می‌تواند افق جدیدی پیش روی دانشجویان رشته‌های اقتصاد، علوم سیاسی، جامعه شناسی و علاقه‌مندان به بحث‌های توسعۀ اسلامی بگشاید و برای بسیاری از پرسش‌های آنان درباره دیدگاه اسلام نسبت به توسعه پاسخ‌هایی دقیق و قانع‌کننده فراهم سازد. به نحوی که به جرئت می‌توان ادعا کرد بدون مطالعه آن، صرف مطالعه آثار اندیشوران غربی ناقص و نارسا خواهد بود. در این‌جا جا دارد ضمن پذیرفتن تمام قصورهایی که در ترجمه ممکن است صورت پذیرفته باشد از زحمات آقای دکتر روح‌الله زارعی به خاطر اصلاح ترجمه برخی از پاراگراف‌ها و عبارات کتاب و نیز آقای دکتر ابوذر رفیعی برای بازخوانی ترجمه و معرفی برخی جایگزین‌های بهتر واژه‌ها تشکر ویژه نمایم. همچنین از آقایان دکتر قاسم سالاری و دکتر رضا التیامی‌نیا به خاطر توصیه‌های به‌جای‌شان که در روان و سلیس کردن ترجمه بسیار سازنده و مفید بود، سپاس‌گزار لطف ایشان هستم. بر خود لازم می‌دانم از مجموعه دانشگاه مفید به ویژه آقای دکتر محمد نقی نظرپور معاون پژوهشی، آقای محسن ابوالفتحی رییس انتشارات دانشگاه مفید و آقای مجید نسیمی که در انتشار این اثر سهم عمده‌ای داشتند، قدردانی نمایم. در پایان ترجمه این اثر را به همسر گرامی‌ام تقدیم می‌کنم که اگر صبر و شکیبایی و همراهی‌ها و تشویق‌های ایشان نبود، این کار به سر منزل مقصود نمی‌رسید. دکتر علی باقری دولت‌آبادی