کتاب سوره دخان نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

دانشنامۀ جهان اسلام دایرة‌المعارفی است دربارۀ شریعت مقدس اسلام و تاریخ و تمدن و فرهنگ ملل مسلمان از آغاز اسلام تا زمان حاضر. مقالات این دانشنامه که به‌ترتیب الفبایی تنظیم شده است حوزۀ وسیعی از علوم و معارف را دربر می‌گیرد: اصطلاحات علوم قرآنی و حدیث و فقه و کلام و عرفان و فلسفه و ادبیات و هنر، سیرۀ انبیا و اولیا و ائمه (علیهم‌السلام)، شرح حال و آرای مفسران و محدّثان و فقها و متکلمان و فلاسفه و حکما و علما و عرفا و مورخان و شاعران و هنرمندان عالم اسلام، تاریخ سیاسی اسلام و سرگذشت خلفا و سلاطین و وزرا و خاندانهای حاکم، جغرافیای کشورها و بلاد اسلامی، وصف ابنیه و آثار تاریخی و مذهبی و شرح اعیاد و ایام دینی و ابزارها و پوشاکها و خوراکها و گیاهان و داروهای خاص جهان اسلام. بخشی از مقالات دانشنامۀ جهان اسلام، به‌خصوص آنچه دربارۀ اسلام و ایران و ادب فارسی است، اختصاصاً برای دانشنامه تألیف شده است که هم مؤلفان ایرانی و هم محققان مسلمان کشورهای دیگر در آنها مشارکت داشته‌اند. بخشی دیگر از مقالات، خاصه حوزه‌هایی که در ایران متخصص ندارد، ترجمه از منابع و مراجع مختلف است. برخلاف دانشنامۀ ایران و اسلام و دایرة‌المعارفهای عربی و ترکی و اردو که ملتزم به ترجمه از یک منبع یعنی دایرة‌المعارف اسلام بوده‌اند، دانشنامۀ جهان اسلام بدون چنان التزامی با جست‌و‌جو در دایرة‌المعارفهای مختلف، مقاله‌های محققانه‌تر و مناسب‌تر را ترجمه کرده و در دانشنامه آورده است. گاه نیز از تلفیق دو یا چند مقالۀ معتبر به مقاله‌ای جامع‌تر با ساختاری مناسب‌تر پرداخته است. چهل‌وچهارمین سورۀ قرآن کریم در ترتیب مصحف. سورۀ دخان از سور مَثانی است، ۵۹ آیه دارد که در پنج کلمه آن اختلاف هست. در ترتیب نزول به این سوره رقمهایی بین ۵۴ تا ۶۳ داده شده‌است و پیش از سورۀ زخرف و پس از سورۀ جاثیه قرار دارد. نام سوره از آیۀ دهم آن اخذ شده و به معنای دود است و نام دیگری برای آن ذکر نشده‌است. دربارۀ مراد از «دخان‌مبین» در آیۀ ۱۰ نیز دو قول ذکر شده‌است: نخست آنکه اهل مکه به‌سبب اصرار در عناد و کفرورزی و آزار و اذیت پیامبر اکرم و مسلمانان و براثر نفرین آن حضرت به خشکسالی دچار شدند و مراد از دخان، همین خشکسالی است که سبب نزول آیه شده‌است. مفسران به اتفاق سورۀ دخان را مکی دانسته‌اند، گرچه برخی آیۀ پانزدهم آن را استثنا کرده‌اند که ظاهراً ناشی از فهم ایشان از آیه است. این‌سوره، پنجمین سوره از مجموعۀ هفت‌گانۀ حوامیم است که در بیشتر ترتیب نزولها، به‌ترتیب مصحف کنونی آمده‌اند که شاهدی بر نزول پیاپی و یکپارچه آنهاست. همچنین ساختار کلی، سیاق، مطالب و مضامین سورۀ دخان حاکی از نزول آن در مرحلۀ پایانی سوره‌های مکی است. مقصود اصلی سورۀ انذار مشرکان به دلیل تردید ایشان در حقانیت قرآن و انکار بعث و نشور در قیامت است. آهنگ سریع و آیات کوتاه و لحن کوبندۀ آن مؤید این انسجام موضوعی در سوره است. سوره با حروف مقطعه و بیان نزول قرآن‌کریم در شبی مبارک که در آن شب هرگونه کاری، به امر خدا، به نحوی استوار فیصله می‌یابد، آغاز شده‌است. دربارۀ این شب اختلاف هست، برخی آن را شب قدر و گروهی نیمۀ شعبان دانسته‌اند. البته قول نخست صحیح‌تر به نظر می‌رسد زیرا با آیۀ «اِنَّا اَنْزلنَاهُ فی‌لَیلَةِ القَدْرِ» نیز مطابقت دارد. مفسران با توجه به فعل مضارع در تعبیر «فیها یفْرَقُ» در آیۀ چهار بیان کرده‌اند که آن شب مبارک (شب قدر) استمرار دارد و در ماه رمضان در هر سال تکرار می‌شود و همیشگی است. در ادامه با ذکر برخی صفات خداوند بر ربوبیت او تأکید شده و شک و تردید مشرکان در این‌باره یادآور شده‌است و آنان به عذاب دخان بیم داده شده‌اند.