کتاب ذکر نشر انتشارات موسسه فرهنگی هنری کتاب مرجع

مفهوم و اصطلاحی قرآنی و حدیثی و عرفانی به معنای یادکردن خدا. ذِکر، مصدر فعل ذَکرَ یذکرُ، در لغت به معنای یاد کردن و در اصطلاح به معنای حضور معنا در نفس است، خواه این حضور پس از فراموشی باشد خواه ادامه و تداوم حضور امری که از پیش در ذهن حاضر بوده‌است. علاوه بر این حالت نفسانی، آنچه معنا را در نفس حاضر می‌کند نیز ذکر است. به‌طور کلی، هر یادآوری را با هر علتی، اعم از ذهنی یا گفتاری یا نوشتاری یا اشارتی، می‌توان ذکر نامید و خود آن یادآوری، به عنوان حالتی در نفس انسان، نیز ذکر است. ابن‌فارِس ذَکر در مقابل اُنثی را اصلی جدا از ذِکر (یادکردن) می‌داند اما باتوجه به اینکه در فرهنگ عرب جاهلی، پسر را زنده‌کننده یاد و نام پدر می‌دانستند، به نظر می‌رسد ریشه معنایی هر دو واژه یکی باشد. از دیگر بابهای این مادّه، تفعیل و تفعّل و نیز دو واژه ذِکری و تَذکرَة (مصدر باب تفعیل) پرکاربرد است. در فعل ماضی باب افتعال و اسم فاعل باب تفعّل این مادّه، طبق قواعد صرفی، گاه به‌جای حرف ذال، حرف دال به کار رفته‌است (اِدَّکرَ، مُدَّکر). در قرآن کریم واژه ذکر ۷۶ بار و با همه مشتقات آن ۲۹۱ بار به‌کار رفته‌است. علاوه بر این، در قرآن کریم بارها حرف «إذ» به‌کار رفته‌است که مفسران و ادبا آن را، به‌ویژه هنگامی که با واو همراه شود (و إذ)، مفعول برای «اُذکر» مقدّر می‌دانند. بدین‌ترتیب، تعداد مفاهیم ذکر در قرآن بیشتر از مشتقات لغوی آن است. اهمیت ذکر در قرآن به اندازه‌ای است که طبق برخی آیات، یگانه مأموریت پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم تذکار و قرآن ذکری برای جهانیان است. همچنین براساس آیه ۱۴ سوره طه، حکمتِ نماز ذکر خداست. غزالی با توجه به چنین آیاتی، ذکر را سرّ و لُباب همه عبادتها می‌داند. درواقع، ذکر که در کاربرد معمولی به معنای یکی از قوای ذهنی انسان و مرتبط با حافظه و خاطره است، در قرآن، در بیشتر موارد معنایی کاملا الوهی یافته و حاکی از پیوند بنده با خالق و رابطه متقابل آنها است. گرچه واژه ذکر به‌معنای یادکردن، پیش از اسلام میان مردم عرب رواج‌داشته اما تغییری که قرآن در این مفهوم پدید آورده آن است که معنای عام ذکر را که شامل هر چیز و هر حالتی می‌شد، به خدا اختصاص‌داده است. از این‌رو در اغلب آیات، مفعول فعل ذَکرَ و مشتقات آن خدا و نعمتها و بندگان خداست مانند «اللّه»، «ربّ»، «اسمَ ربِّک»، «نعمةَ ربِّکم» و «عبادَنا». همچنین از انسانها خواسته شده که نعمتهایی مانند آفرینش انسان که چیزی نبوده‌است (وَلَم‌یک شیئاً)، پیوند میان قلوب ، فرستادن پیامبران و کتابهای آسمانی را که همه از جانب خداست، به یاد آورند. از سوی دیگر، طبق قرآن، یادآوری از جانب خداست و ذکر دوسویه است، یعنی ذکر خدا توسط بنده موجب ذکر او نزد پروردگارش می‌شود. ذکر در آیه‌های قرآن در معانی مختلف و در عین حال مرتبط به‌کار رفته‌است. نخستین معنای آن به یاد آوردن چیزی است که از یاد رفته، مانند «یومَ یتذّکرُ الانسانُ ما سَعَی» (روزی که انسان آنچه برایش تلاش کرده‌است، به یاد می‌آورد). معنای دوم ذکر در آیاتی مانند «وَاذکر ربَّک فی نَفسک تَضرُّعاً و خیفَةً و دونَ الجَهرِ» (و پروردگارت را در دل خود، به لابه و ترس و بی‌بانگ بلند یاد کن) دیده می‌شود. گویا «اُذکر» در این آیه، ذکر قلبی یا حضور امری در ذهن است که همان اصل معنای واژه است. گفته شده‌است، علت امر به ذکر آهسته، منافات داشتن صدای بلند با ادب بندگی است، نه اینکه قرآن ذکر آشکار را ذکر تلقی نکند.