کتاب نشانه ایدئولوژی رسانه نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

نشانه‌شناسی ریشه در آثار دو شخصیت دارد؛ فردیناند سوسور و چارلز پیرس. با وجود برخی تفاوت‌ها، دیدگاه‌های این‌دو به‌گونه‌ای تنگاتنگ به هم مرتبط‌اند؛ ازاین‌رو، قصد دارم برخی از مهم‌ترین آرایشان را جداگانه در این فصل توضیح دهم و سپس، نوعی سنتز میان این آرا ـ که در این کتاب از آن به «نشانه‌شناسی» یاد می‌شود ـ ایجاد کنم. سوسور چهره‌ای آکادمیک بود که در اوایل قرن بیستم در دانشگاه ژنو زبان‌شناسی درس می‌داد. کتاب او با نام درس‌هایی در زبان‌شناسی همگانی به سال ۱۹۱۵، سه سال پس از مرگش، به زبان فرانسه منتشر شد. این کتاب درواقع، شامل مجموعه سخنرانی‌هایش دربارۀ زبان است که از یادداشت‌های دانشجویان و دست‌نوشته‌هایی پیداشده به‌دست همکارانش گردآوری شد. کتاب متضمن نگاه بنیادبرانداز وی به زبان و کمک بزرگی به رشتۀ زبان‌شناسی بود. بااین‌حال، سوسور زبان‌شناسی را فقط به‌منزلۀ بخشی (گرچه ممتاز) از علمی گسترده‌تر می‌دید که پیش‌بینی می‌کرد روزی به‌وجود خواهد آمد؛ علمی که وی نشانه‌شناسی می‌نامید. هم نشانه‌شناسی و هم نشانه‌خوانی نام خود را از واژۀ یونانی «سمیون»، که به معنی نشانه است، می‌گیرند و به مطالعۀ نحوۀ انتقال معانی به کمک نشانه‌ها می‌پردازند. امروز، نشانه‌شناسی نامی متداول‌تر برای این نوع مطالعه است. سوسور نشان داد که زبان از نشانه‌هایی (مثل کلمات) تشکیل شده است که معانی را منتقل می‌کنند و انتظار داشت که همۀ چیزهای دیگری که معانی را منتقل می‌کنند بتوانند به همین روش، به‌منزلۀ نشانه‌های زبان‌شناختی با استفاده از شیوه‌های مشابه تحلیل، مطالعه شوند. پس نشانه‌شناسی یا نشانه‌خوانی مطالعۀ نشانه‌ها در جامعه است و اگرچه مطالعۀ نشانه‌های زبان‌شناختی شاخه‌ای از آن است، هرگونه استفاده از یک سیستم را شامل می‌شود که در آن چیزی (نشانه) حامل معنایی برای کسی است. قسمت اعظم این کتاب، به تحلیل نشانه‌شناختی زبان مربوط می‌شود، ولی قسمت زیادی از آن به اُبژه‌های غیرزبانی، مانند عکس‌ها نیز مربوط می‌شود که حامل معانی برای افرادند. همین رهیافت نشانه‌شناختی را می‌توان برای بحث دربارۀ رسانه‌های زبان ـ بنیاد و تصویر ـ بنیاد استفاده کرد؛ زیرا در هر دو مورد نشانه‌شناسی نحوۀ عملکرد زبان به‌منزلۀ الگویی برای همۀ رسانه‌های ارتباطی دیگر، همۀ سیستم‌های نشانه‌ای دیگر را مطالعه می‌کند. ساختار کتاب از همین قرار است. برخی نگرش‌های نشانه‌شناختی را دربارۀ نحوۀ عملکرد زبان تبیین می‌کند و این روش نشانه‌شناختی را به دیگر رسانه‌ها در جامعه تسری می‌بخشد. تصور عمومی بر آن است که واژه‌ها و دیگر انواع نشانه‌ها در برابر درک و فهم ما از واقعیت جنبۀ ثانوی دارند. این‌چنین به‌نظر می‌رسد که واقعیت ما را فراگرفته و زبان به شکلی سودمند بر چیزهای واقعی و روابط میان آنان نام می‌گذارد. پس برای مثال دنیا تعداد زیادی افراد کم سن و سال دارد که زبان واژۀ «کودکان» را برای شناسایی آنها برمی‌گزیند؛ ولی در مقابل، سوسور معتقد بود که درک و فهم ما از واقعیت ازطریق واژه‌ها و دیگر نشانه‌هایی که استفاده می‌کنیم، برساخته می‌شود. از چشم‌انداز نشانه‌شناختی سوسور، نشانۀ «کودکان» ما را قادر می‌سازد به این افراد کم سن و سال به‌مثابه گروهی متفاوت از «بزرگ‌‌سالان»، که واجد خصایص مشترکی‌اند، بیندیشیم، ولی گروه‌های اجتماعی متفاوت در نقاط مختلف جهان و در برهه‌های گوناگون تاریخ از تمایز میان «کودکان» و «بزرگ‌‌سالان» به شیوه‌های متفاوتی استفاده کرده‌اند. «کودک» نامیده‌شدن شاید به سن، وضعیت حقوقی، وضعیت مذهبی، توانایی جسمانی یا بسیاری چیزهای دیگر مرتبط باشد، اما فرهنگ و جامعه است که تعیین می‌کند نشانۀ «کودک» چه معنایی می‌دهد، نه طبیعت یا زیست‌شناسی. آنچه نشانۀ «کودک» را برای ما بامعنا می‌سازد، بنابر قواعدی که در فرهنگ ما عادی و معمول‌اند، تمایز میان «کودک» و «بزرگ‌‌سال» است. درعین‌حال که زبان و سیستم‌های نشانه‌ای، واقعیت ما را شکل می‌دهند، به‌منزلۀ رسانه‌هایی که واقعیت مزبور را منتقل می‌کنند نیز عمل می‌کنند. سیستم نشانه‌ای را که این‌گونه عمل می‌کند، باید در حکم مدیومی در معنایی گسترده‌تر از مدیوم‌های متعارف در نظر گرفت. مدیوم معمولاً چیزی است که همچون مجرا چیزی را از جایی به جای دیگر منتقل می‌کند؛ برای مثال صدا از طریق مدیوم هوا به گوشمان می‌رسد و الکتریسیته ازطریق مدیوم کابل برق به خانه‌هایمان منتقل می‌شود، ولی اگر زبان و دیگر سیستم‌های نشانه‌ای صرفاً مجرایی ارتباطی نیستند، اگر به تفکر و تجربه شکل و معنا می‌بخشند، به‌جای اینکه بر آنچه از قبل وجود داشته است نام بگذارند، پس هیچ چیزی پیش از نشانه‌ها و رسانه‌هایی که تفکر و تجربه را منتقل ‌کنند، وجود ندارد. به‌جای این تصور که نشانه‌ها و رسانه‌ها به‌منزلۀ مجراهایی عمل می‌کنند که تفکر و واقعیت از پیش موجود را انتقال‌پذیر می‌سازند، باید دانست که نشانه‌ها و رسانه‌ها یگانه ابزارهای دسترسی به این تفکر یا واقعیت‌اند. این خود گواهی بر اهمیت کار سوسور است. اگرچه سوسور هرگز به چنین نتیجه‌گیری‌ای نرسید، روش نشانه‌شناختی او، که نشان می‌دهد چگونه سیستم‌های نشانه‌ای ما را احاطه کرده و آن را شکل می‌دهند، به این حقیقت منجر می‌شود که زبان و دیگر سیستم‌های نشانه‌ای موجود در جامعه ـ که پیش از آنکه ما از آنها استفاده کنیم، وجود داشته‌اند- آگاهی و تجربۀ ما را برمی‌سازند. زبان پیش از تولد ما وجود داشته است و همۀ تجربیات زندگی ما از طریق نشانه‌هایی شکل می‌گیرد که زبان برای اندیشیدن، سخن‌گفتن و نوشتن به ما عرضه می‌کند.