کتاب گفتارهایی در باب روانکاوی لاکان نشر انتشارات کتاب‌سرای نیک

ایده‌ی اصلی سمینار دیروز من این بود که اگر روانکاوی را نوعی درمانِ مبتنی بر گفتار در نظر بگیریم و اگر برای درک معنای گفتار به جای برون جستن از آن در خود سخن گفتن باقی بمانیم، سوژه را در کنش کلامی قرار داده‌ایم و آنگاه به برداشتی متفاوت از دیگری بودن می‌رسیم که متفاوت از یک ایگوی یا دیگری کوچک لاکان است. در این وضعیت ما به مفهومی از دیگری بودن می‌رسیم که به مثابه جایگاه حقیقت است، حقیقتی که نمی‌خواهیم بدانیم و در واقع به جایگاه زبان، زبانی که در هر حال دال‌هایش به حقیقت خیانت می‌کنند رهنمون می‌شویم. آنچه امروز می‌خواهم بدان بپردازم این است که این در جایگاهِ دیگری چه چیزی قرار دارد؟ می‌توان این پرسش را این‌گونه پرسید که «چه چیزی بیرون از این جایگاه می‌ماند؟» یا مثلاً وقتی می‌گوییم «در رفتارم با فلان فرد اشتباه کردم» یا «آن سال‌ها بهترین سال‌های زندگی من بودند» چه نسبتی با زبان دارم؟ به عبارت دیگر سؤال این است که چه چیز در ارتباط من با زبان همچنان در برابر بازتاب سرکش باقی می‌ماند؟

مایلم در ابتدا از طریق تأمل در معانی کلمه‌ی نماد در مکتب جامعه‌شناسی فرانسوی به این موضوع بپردازم. امیل دورکیم، مؤسس این مکتب کتابی تحت عنوان قواعد روش جامعه‌شناسی نوشت و نخستین قاعده‌ی وی این بود که واقعیت‌های اجتماعی چیزهایی هستند. تقریباً در همان زمان بود که کتاب دیگری تحت عنوان صور بنیانی حیات دینی نوشت که در آن دین را یک پیوند اجتماعی اساسی دانست، یعنی پیوندی که «با هم بودن» ما را به عنوان اعضای یک جامعه متعین می‌کند.

او در این متون کلمه‌ی نماد را با دو معنای تقریباً متضاد به کار برد. در معنای نخست، نماد اصطلاحی است که جامعه از طریق آن نسبت به خویش آگاهی می‌یابد. معنای دوم اما این بود که نماد خود برسازنده‌ی اجتماع است. به عنوان مثال می‌توانید نماد «خدا» را اصطلاحی در نظر بگیرید که از طریق آن جامعه به وحدت خویش آگاه می‌شود؛ یعنی چیزی متفاوت از اعضای جامعه، چرا که اعضا در نهایت می‌میرند اما گروه باقی می‌ماند. اما می‌توان همین نماد «خدا» را شرط ضروری تشکیل جامعه یا نظم اجتماعی در نظر گرفت. در نظر من هر دو کاربست این اصطلاح ارزشمند هستند، چرا که هنوز هم گروهی از جامعه‌شناسان آن‌گونه از کلمه‌ی نماد استفاده می‌کنند انگار که این کلمه مترادف کلمه‌ی بازنمایی است؛ یعنی چیزی که به جای چیز دیگر می‌نشیند؛ و در این صورت کلمه‌ی نماد هر چیزی اعم از چراغ راهنمایی تا حقوق بشر را در بر می‌گیرد.