کتاب نگاهی به دیپلماسی فرهنگی نشر اندیشکده روابط بین‌الملل

دیپلماسی فرهنگی جمهوری اسلامی ایران

«دیپلماسی» فن مدیریت تعامل با جهان خارج از سوی نهادها، سازمان‌ها و دولت‌هاست و به‌یقین ابزارها و مکانیسم‌های متعددی برای اعمال این مدیریت می‌توان به کار گرفت.

«دیپلماسی» در سیاست جهانی عبارت است از: فرایند ارتباط بین بازیگران بین‌المللی که قصد دارند از طریق مذاکره، تعارض را بدون جنگ حل‌وفصل کنند؛ فرایندی که در طول قرن‌ها پالایش و نهادینه‌شده و به‌صورت حرفه‌ای شکل گرفته؛ بنابراین «دیپلماسی» با تلاش‌هایی برای مدیریت و ایجاد نظم در محدوده یک نظام جهانی در ارتباط بوده و هدف از آن ممانعت از تبدیل تعارض به جنگ است.

«دیپلماسی» در مقام یکی از فعالیت‌های دولت، نه‌تنها به هریک از ابزارهای خاص سیاست بلکه، به‌کل فرایند سیاست‌گذاری و اجرا گفته می‌شد. ملاحظات سیاسی، اقتصادی و امنیتی سه حوزه سنتی، بنیادین و کلاسیک در عرصه بین‌المللی است که سیاست خارجی کشورها در آن اعمال می‌شود. بااین‌حال، به باور بسیاری از اندیشمندان و صاحب‌نظران، در عرصه بین‌المللی به‌طور عام و بعد از پایان جنگ سرد به‌طور خاص، فرهنگ و مؤلفه‌های فرهنگی، رکن چهارم سیاست خارجی را تشکیل می‌دهند که در بسیاری از مواقع لایه‌های زیرین سه حوزه دیگر نیز از آن منبعث می‌شود.

در ادبیات روابط بین‌المللی و سیاست خارجی، تعاریف متعددی برای «دیپلماسی فرهنگی» آمده است:

فرانک نینکوویچ؛ دیپلماسی فرهنگی را تلاش برای ارتقای سطح ارتباطات و تعامل میان ملل جهان باهدف طراحی و بنیاد نهادن تفاهم‌نامه‌ها و توافقاتی بر اساس ارزش‌های مشترک می‌داند؛

گیفورد مالون؛ دیپلماسی فرهنگی را معماری یک شاهراه دو طرفه به‌منظور ایجاد کانال‌هایی برای معرفی تصویر واقعی و ارزش‌های یک ملت و درعین‌حال، تلاش برای دریافت درست تصاویر واقعی از سایر ملت‌ها و فهم ارزش‌های آن‌ها می‌داند؛

میلتون کامینگز؛ دیپلماسی فرهنگی را مبادله ایده‌ها، اطلاعات، هنر، سبک زندگی، نظام ارزشی، سنت‌ها و اعتقادات برای دستیابی به مفاهیم مشترک و تقویت تفاهم متقابل میان ملت‌ها و کشورها می‌داند.

«دیپلماسی فرهنگی» حوزه‌ای از دیپلماسی است که به برقراری توسعه و پیگیری روابط با کشورهای خارجی از طریق فرهنگ، هنر و آموزش مرتبط است؛ همچنین فرایند مؤثری است که در آن فرهنگ یک ملت به جهان بیرون عرضه می‌شود و خصوصیات منحصربه‌فرد فرهنگی ملت‌ها در سطوح دوجانبه و چندجانبه ترویج می‌یابند.

ریچاردآرمیتاژ «معاون اسبق وزارت امور خارجه آمریکا» معتقد است: «دیپلماسی منحصر به گفت‌وگو با دوستان نیست. اگر توانستید با مردمی صحبت کنید که با آن‌ها دوست نیستید، آن نشانگر قدرت دیپلماسی شماست.»

احمد نقیب‌زاده «استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران» دیپلماسی فرهنگی را این‌گونه تعریف کرده است: «هنر کاربست و اجرای سیاست‌های فرهنگی توسط نمایندگان رسمی کشورها. به تعبیر او، مهارت و هنر استفاده از توزیع بهینه بودجه تشخیص داده شده برای برنامه‌های فرهنگی توسط دیپلمات‌ها، «دیپلماسی فرهنگی» نامیده می‌شود. این برنامه‌ها یا فعالیت‌ها ممکن است در خدمت اهدافی چون ایجاد صلح و ثبات جهانی، صدور فرهنگ‌ها و تقویت هویت‌های کشورها و... باشند.»

«دیپلماسی فرهنگی» تلاش برای درک، مطلع ساختن، مشارکت دادن و تأثیر گذاشتن بر مردم دیگر کشورهاست؛

«دیپلماسی فرهنگی» تبادل ایده‌ها، اطلاعات، هنر و دیگر جنبه‌های فرهنگ میان ملت‌ها به‌منظور تقویت تفاهم متقابل است؛

«دیپلماسی فرهنگی» تأمین منافع ملی با استفاده از ابزارهای فرهنگی است.

پیشبرد منافع ملی با به‌کارگیری ابزار فرهنگی ممکن است نتواند جایگزین سایر ابزارها همانند ابزارهای سیاسی، اقتصادی، نظامی و... شود، اما می‌تواند مکمل آن‌ها باشد. امروزه حتی قوی‌ترین کشورها نیز ترجیح می‌دهند از شیوه‌های فرهنگی برای تأمین منافع خود استفاده کنند تا سایر اهرم‌ها؛ به همین دلیل استفاده از ابزارهای فرهنگی در پیشبرد منافع ملی، امری عادی و جاافتاده محسوب می‌شود؛

«دیپلماسی فرهنگی» روایت داستان یک تمدن برای صاحبان سایر تمدن‌ها با استفاده از ابزارهایی از جنس همان تمدن است؛ به‌عبارت‌دیگر، «دیپلماسی فرهنگی» آنگاه معنا و مفهوم واقعی خود را پیدا می‌کند که کشوری برای انتقال غنای نهفته در فرهنگ و تمدن خود با استفاده از مکانیسم‌ها و ابزارهایی از همان جنس به معرفی و انتقال آن به سایر ملل پرداخته و آن را در سیاست خارجی خود لحاظ کند؛

«دیپلماسی فرهنگی» به روابط رسمی میان دو کشور در مسائل فرهنگی گفته می‌شود که این روابط معمولاً دوجانبه است، اما روابط فرهنگی کمتر رسمی و کمی غیررسمی است و این امر بیشتر میان بخش‌های مختلف حرفه‌ای، عملی و آموزشی دو کشور برای ارتقای روابط و به‌صورت مستقیم صورت می‌گیرد.

«دیپلماسی فرهنگی» به‌عنوان ابزار کارآمدی و ‌انعطاف‌پذیر در سیاست خارجی، زمینه‌ساز ارتقای سطح روابط دولت‌ها و به‌تبع آن افزایش تفاهم میان ملت‌ها و ایجاد صلح و ثبات بین‌المللی است. این ابزار مهم از طریق گسترش مبادلات فرهنگی ـ هنری، توسعه همکاری‌های علمی‌‌ـ آموزشی و تعامل نخبگان جوامع، آموزش زبان و رفع موانع موجود زبانی، بسترهای مناسب درک متقابل جوامع انسانی از یکدیگر را فراهم می‌آورد.

مبانی «دیپلماسی فرهنگی» به شرح زیر است:

شناخت توانایی‌ها، ظرفیت‌ها، مزیت‌ها و سیاست‌های فرهنگی کشور مبدأ؛

شناخت توانایی‌ها، ظرفیت‌ها، مزیت‌ها و سیاست‌های فرهنگی کشور مقصد؛

تلقی از فرهنگ و متدهای فرهنگی به‌عنوان قدرت نرم؛

افکار عمومی به‌عنوان بستر و زمینه اعمال قدرت نرم؛

توجه به دیپلماسی نوین با رویکردی به بازیگران غیردولتی شخصی‌های فرهنگی و مذهبی، هنرمندان، نویسندگان و... همچنین سازمان‌های غیردولتی و سازمان‌های مردم‌نهاد فعال در زمینه‌های فرهنگ، ادیان، حقوق بشر و سازمان‌های بین‌دولتی و نیز بهره‌گیری از تکنولوژی‌های ارتباطات و اطلاعات.

در توضیح دو مبانی اول «دیپلماسی فرهنگی» یعنی شناخت سیاست‌های فرهنگی کشور مبدأ و شناخت سیاست‌های فرهنگی کشور مقصد با توضیح این‌که سیاست فرهنگی یک کشور را وضعیت و ظرفیت و توان فرهنگی آن کشور در نظر بگیریم؛ به‌طور خلاصه به دو کلمه یا دو واژه «شناسایی» و «شناساندن» خواهیم رسید. از یک‌سو ‌باید ویژگی‌های فرهنگی کشور هدف را شناسایی کرد و از سویی دیگر چهره کشور مبدأ را به‌درستی به مخاطبان خود در خارج از کشور شناساند؛ در بخش اول به دریافت واقع‌بینانه‌ای از جامعه هدف خواهیم رسید و ضمن دستیابی به نیازهای موجود، مخاطبان را به‌خوبی خواهیم شناخت و در نهایت امکان رصد کردن فرصت‌ها و موانع را خواهیم داشت و سیاست‌گذاران بخش فرهنگی را در تنظیم سیاست‌های اصولی در فعالیت‌های فرهنگی خارج از کشور، یاری خواهیم داد؛ بخش دوم یعنی شناساندن ویژگی‌های کشور مبدأ نیز ابزار و شیوه‌های مناسب خود را می‌طلبد. از سویی دیگر اگر ملت‌ها به‌قدر کافی با ظرافت‌های فرهنگ و ارزش‌های دیگران آشنا نباشند، حتی اگر فرهنگ و ارزش‌های خود را خوب بشناسند، باز هم قادر نخواهند بود با رقبای سیاسی تجاری، اقتصادی و صنعتی خودآگاهانه و نیرومند برخورد کنند؛ بنابراین برقراری روابط فرهنگی امری الزامی و زیربنا است.

برنامه‌های مشترک، جزئی از برنامه‌های «دیپلماسی فرهنگی» است و شناخت فرهنگ یک کشور به‌طور کامل خیلی مشکل است. انسان باید تلاش کند تا دیدگاه‌های نادرستش را با مطالعه اصلاح کند و در این مهم، درک از فرهنگ در جوامع مختلف، متفاوت است. از سوی دیگر، فرهنگ پدیده‌ و مقوله‌ای بسیار پویا و دینامیک است که مدام دستخوش تغییر و تحول می‌شود و برای کسانی که به باورها و علایق سنتی و گذشته خود، سخت پایبند هستند، چنین مسائلی مشکل‌ساز می‌شود.

• متن کتاب -