کتاب مجموعه مقالات تاریخ روابط خارجی ایران جلد 5 نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

سقوط اصفهان و سلطۀ افغان‌ها، وضعیت ایران را در بلاتکلیفی فرو برد، دیگر از پادشاهان پرصلابت صفوی همچون شاه اسماعیل و شاه عباس خبری نبود و تمرکز حکومت در ایران از هم پاشیده بود. این مسئله زمینۀ خوبی را فراهم می‌آورد برای عثمانی‌های زیاده‌خواه که از بدو تأسیس حکومت صفوی، اضمحلال آن را آرزو داشتند تا به خواسته‌های ارضی دیرینۀ خود دست یابند. این اوضاع نابه‌سامان چندان به طول نینجامید و عرصه برای ظهور سرداری به نام نادرقلی‌بیگ به وجود آمد که در گام نخست افغان‌های متمرد را از پایتخت بیرون راند و سپس به سراغ دشمن اصلی ایران، عثمانی‌ها رفت.

فرزند شمشیر با کنار زدن عباس سوم، شاهزادۀ صفوی، در شورای دشت مغان عنان حکومت ایران را در دست گرفت و با اقتدار و عزم راسخ به توسعه و تثبیت قدرت خود پرداخت. نادر طی کشمکش‌های دوزاده‌سالۀ خود توانست مرزهای ایران و عثمانی را به حدود عهدنامۀ ذهاب برساند و مذهب شیعۀ جعفری را به عنوان مذهب رسمی ایران و مورد قبول عثمانیان سنی‌مذهب معرفی کند. از طرف دیگر، نبردهای وی در هند به بهانۀ تعقیب افغان‌ها، حکومت او را وسیع و ثروتمند کرد و ایران را در موقعیت مناسبی قرار داد. به راستی این قدرت به ضرب شمشیر و جنگ مداوم حاصل گردید؛ چنان‌که به گواه متون دوره افشاری، نادر در دوران سلطنت خود دمی نیاسود و از نبردهای متمادی دست نکشید.

اقدام دیگر نادر در زمینۀ روابط خارجی، توجه به خلیج فارس و دریای خزر بود. وی قصد داشت ایران را در قدرت دریایی نیز زبانزد نماید، انگلیسی‌ها را از خلیج فارس بیرون کند و دست روس‌ها را از نواحی شمالی خزر کوتاه نگه دارد. تلاش‌های وی در این زمینه با مرگ زودهنگامش ناکام ماند، اما سنگ بنای مذاکره با روس‌ها و اتحاد علیه عثمانی و زهرچشم گرفتن از اعراب و اروپاییان در خلیج فارس نهاده شد و کریم خان زند این‌ها را به نحو بارزی به انجام رساند.

اختلاف و منازعه در میان جانشینان نادر به حدی بود که فرصت پرداختن به مسائل خارجی فراهم نیامد و دستاوردهای داخلی سردودمان این سلسله خیلی زود به باد رفت، اما از آنجا که دولت‌های عثمانی و روسیه درگیر جنگ با یکدیگر بودند، تهدید خارجی چندانی برای ایران به وجود نیامد. با این حال، تشتت قدرت در ایران موجی از ناامنی و بلاتکلیفی را به وجود آورده بود و قدرت‌های منطقه‌ای هریک در گوشه‌وکنار حکومتی تشکیل داده بودند و توانایی تسلط بر تمام خاک ایران را نداشتند. از دل این آشوب، کریم خان زند بیرون آمد و طی نبردهایی مدعیان سلطنت را کنار زد و خود را به عنوان وکیل مردم و نایب حکومت صفوی مطرح کرد و توانست مرزهای سابق ایران را تثبیت کند.

در دوران بیست و دو سالۀ حکمرانی کریم خان، به دلیل افزایش قدرت بازرگانی و تجاری کمپانی‌های اروپایی، روابط ایران با آنان بسیار گسترده شد و زمینۀ حضور هرچه بیشتر این کمپانی‌ها در خلیج فارس و تأسیس نمایندگی‌ها و دفترهای بازرگانی آن‌ها فراهم شد. این امر، در کنار نتایج مثبت، تبعات منفی را نیز به دنبال داشت؛ چنان‌که کریم خان در چند مورد مجبور به درگیری با عوامل کمپانی‌های اروپایی شد و آنان در نهایت بندر بوشهر را به مقصد بندر بصره ترک کردند. همین امر بهانۀ لشکرکشی زندیان به بصره و سپس بغداد را فراهم آورد که حاکی از شروع جنگ‌های جدید با عثمانی بود، اما به‌سبب شکست عثمانی‌ها از روسیه و ناتوانی و بی‌میلی ایشان به جنگ جدید و همچنین مرگ کریم خان، جنگ جدیدی درنگرفت.

جانشینان کریم خان همان سیاق منازعات میان جانشینان نادر را تجربه کردند و ایران را به سمت تجزیه و پراکندگی بیشتر قدرت کشاندند. زکی خان، علی‌مراد خان، جعفر خان و لطفعلی خان پادشاهانی نبودند که بتوانند قدرت را منسجم نمایند. همه چیز برای ظهور فردی مقتدر فراهم بود تا بار دیگر خاطرات نادر و شاهان قدرتمند صفوی را تداعی کند. این حاکم مقتدر، آقا محمدخان قاجار بود که با تأسیس سلسله‌ای جدید، دورانی تازه‌ را در تاریخ ایران به وجود آورد که در مجلدات بعدی به آن پرداخته خواهد شد.

این کتاب، پنجمین جلد از مجموعۀ جستارهایی پیرامون تاریخ روابط خارجی ایران است که به ابتکار مرکز مطالعات سیاسی و بین‌المللی و با تلاش ارزشمند آقای میثم امانی و خانم زینب احیائی، پژوهشگران فرهیختۀ حوزۀ مطالعات تاریخ روابط خارجی ایران، گردآوری و تنظیم شده است و از این بابت باید از زحمات و تلاش‌های آنان به طور ویژه تقدیر و تشکر شود.

مقالات منتخب در این کتاب از آرشیو مجلۀ تاریخ روابط خارجی ایران استخراج شده است که وزارت امور خارجه. آن را منتشر می‌کند. مقالۀ اول به روابط نادرشاه افشار با کمپانی‌های اروپایی در خلیج فارس نظر دارد و علاوه بر این به تلاش‌های نادر در خلیج فارس برای توسعۀ قدرت ایران و کوتاه کردن دست اعراب و حکومت عثمانی از این مناطق می‌پردازد. مقالۀ دوم که تلفیقی از سه مقاله است، به مناسبات حکومت زند با کمپانی‌های هند شرقی انگلیس، فرانسه و هلند اختصاص دارد و مقالۀ سوم این مجلد روابط حکومت زند با عثمانی را بررسی می‌کند. دو مقالۀ انتهایی این کتاب دربرگیرندۀ برهۀ زمانی طولانی‌تری است. مقالۀ «زمینۀ تاریخی و منطق راهبردی توسعه‌طلبی روسیۀ تزاری در قفقاز» به توسعه‌طلبی روس‌ها در خلال قرون شانزدهم تا هجدهم می‌پردازد و سیاست روسیه در قبال ایران را در این دوره تا هنگام بروز جنگ‌های ایران و روس واکاوی می‌کند. مقالۀ دیگر با عنوان «روابط ایران و عثمانی در سده‌های هجدهم و نوزدهم» مقاله ترجمه‌ای است که مناسبات میان این دو قدرت را در دوران افشاریه و زندیه و دهه‌های نخستین حکومت قاجار نشان می‌دهد. نیازمند تأکید است که مقالات منتخب این مجلد، روابط خارجی ایران در دوره‌های افشار و زند را به طور کامل در بر نمی‌گیرد، اما گردآورندگان تلاش کرده‌اند تا از مقالات موجود در آرشیو مجلۀ تاریخ روابط خارجی ایران، شمه‌ای از مهم‌ترین مناسبات خارجی ایران در این دوران را استخراج کنند و ارائه دهند.