کتاب تحلیل تطبیقی اثبات وجود خدا و صفات او از منظر شیخ‌ الرئیس و علامه حلی نشر بیکران دانش

کتاب حاضر، تحلیل و بررسی آثار ابن‌سینا و علامه در اثبات وجود خدا و صفات او، شامل چهار بخش است:

علم به خدا

اثبات وجود خدا

احکام

صفات خدا

بحث از اثبات وجود خدا و پرداختن به صفات باری‌تعالی مستلزم آن است که ابتدا چگونگی علم به خدا بررسی گردد. آیا شناخت خداوند ممکن است. به‌عبارت‌دیگر مواجه‌ی ابن‌سینا و علامه با مسئله شناخت خدا مواجهه‌ای شناختی است یا خیر. اگر علم به وجود خداوند امری ممکن است آیا واجب است به خدا علم پیدا کنیم. این علم چه نوع علمی است، عقلانی برهانی است یا سمعی و نقلی. شناخت خدا به علم حصولی یا حضوری ممکن است. در بررسی این مسائل مواجهه شیخ را مواجهه‌ای شناختی خواهیم یافت. ابن‌سینا خداوند را به‌عنوان یک مسئله، مورد بحث عقلانی قرار می‌دهد و علامه شناخت حق‌تعالی را بر همه‌ی مکلفین واجب می‌شمارد. وی به دلایل عقلی و سمعی در لزوم و وجوب این شناخت تمسک می‌جوید.

زمانی که مواجه‌ی آن‌ها نسبت به مسئله خدا روشن شد. دلایل اثبات وجود خدا از نظر هر یک، موضوع بعدی ما خواهد بود؛ زیرا برای بحث پیرامون احکام و صفات یک شیء و آوردن محمولات گوناگون در خصوص آن ابتدا لازم است وجود موضوع مسلم می‌باشد و حقیقت بودن آنچه از او سخن می‌گوییم بر ما معلوم گردد. هرچند ابن‌سینا در بعضی مواضع از این قاعده تبعیت نکرده است که توجیه آن را خواهیم آورد.

بخش سوم به بررسی احکام خداوند یعنی تعابیری که باری‌تعالی ابتدائاً و پس از اثبات وجود حق بدان‌ها متصف است می‌پردازد. در کلام جدید بحث از احکام و صفات باری‌تعالی است از یکدیگر جدا نیست و احکام و صفات در معنائی مترادف با یکدیگر به کار می‌روند اما در آثار و قدما از حکما و متکلمین تفکیک این دو معنا به چشم می‌خورد. صفات هفتگانه خداوند (علم، اراده، قدرت، حیات، سمع، بصر و تکلم) اوصافی هستند که ذات حق به جهت احکامی چون وجوب خدا، بساطت، وجود محض بودن، تجرد و... بدان‌ها متصف است.

بخش چهارم عهده‌دار بحث از صفات باری‌تعالی است اعم از صفات هفتگانه ثبوتیه و صفات سلبیه. یکی از رهیافت‌های مهم در شناخت خداشناسی شیخ و علامه علاوه بر اثبات وجود خدا که نشانگر استحکام نظام خداشناسی است بحث از احکام و صفات باری‌تعالی است. زیرا تلقی خاص از خداوند از نظر هر کس در گروه تعابیری است که وی از خدا می‌آورد. در این بخش علاوه بر بررسی تطبیقی صفات به‌طور جداگانه از نظر ابن‌سینا و علامه مطالب دیگری نیز لازم به طرح است که عبارت‌اند از: ۱. تعریف صفت و اسم. ۲. تقسیم‌بندی صفات، ۳. عینیت یا زیادت صفات بر ذات و رابطه‌ی صفات با یکدیگر.

روش ما در کار تحقیق و تدوین بخش‌ها تطبیق آراء شیخ و علامه در هر مسئله و موضوع خاص می‌باشد و در مطابقه نظرات آن‌ها به این نکات توجه داریم:

استقصاء آراء آن‌ها

رعایت ترتیب تاریخی

به دست آوردن مواضع خلاف و وفاق ظاهری

عبور از مواضع خلاف و وفاق ظاهری به مواضع خلاف و وفاق واقعی

تبیین مواضع خلاف و وفاق واقعی

در تبیین مواضع خلاف و وفاق واقعی به دنبال علت برای اختلاف‌ها و شباهت‌های موجود می‌باشیم (قراملکی، احد فرامرز، روش‌شناسی دین‌پژوهی دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشهد زیر چاپ)