کتاب نظریه همگرایی جهانی کیشور محبوبانی نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

نظریه همگرایی بزرگ یا نظریه جهان واحد همواره در فلسفه و حکمت الهی نزد مکاتب توحیدی و از جمله مکتب اسلام و پیروان اهل بیت مورد توجه بوده‌است. تلاش برای تعالی و دستیابی به سطحی از درک در محضر علم مطلق و تبدیل شدن انسان کامل و ساخت جامعه جهانی یا به تعبیر قرآنی آن امت واحده مبتنی بر ارزش‌ها و اصول اخلاق الهی، آرمانی همیشگی برای موحدین و غایت امید تلقی شده‌است. در جهان معاصر این نظریه در اندیشه سیاسی شرق و غرب ظهور و بروز یافته‌است که عمدتاً ریشه در فطرت و ذات اندیشمندان آزاده‌ای دارد که نابسامانی‌های نظام‌های موجود جهان را درک و به دنبال راه چاره می‌گردند. گروهی از آنان این راه‌حل را در حوزه اندیشه سیاسی و خصوصا روابط بین‌الملل و مبتنی بر تجربیات خود در این حوزه جستجو نموده‌اند. آنان تناقضات نظری و عملی و گفتاری و کرداری در نظام بین‌الملل را مخاطب قرار داده و تلاش کرده‌اند ریشه تئوریک این گونه رفتارها را یافته و به چالش بکشند. این رویه بدون ارایه نظریه‌ای قابل اتکا بی‌معناست. آنچه که هم اکنون جامعه جهانی شاهد آن است ارایه چارچوب‌های نظری در راستای همگرایی جهانی و جهان واحد است. بررسی دیدگاه‌های این دسته از نظریه‌پردازان بین‌المللی برای اندیشمندان معاصر ملی ما محل توجه است. ممکن است در برخی از زوایا بین دیدگاه‌های متفکران ما در این حوزه و آرای این گروه از متفکران شرق و غرب تفاوت نظر محدود یا عدم آشنایی هر دو طرف یعنی نویسنده و خواننده نسبت به واقعیت‌ها یا اطلاعات طرف مقابل وجود داشته باشد. اما این تفاوت‌های محدود به‌هیچ‌وجه متفکرانی از این دست و علاقه‌مندان به اینگونه نظریات و نگاه‌ها را در مقابل یکدیگر قرار نمی‌دهد. از بین آثار ارزشمندی که در حوزه نظریه همگرایی بزرگ یا نظریه جهان واحد طی دهه اخیر منتشر گردیده است، کتاب پروفسور کیشور محبوبانی متفکر ارزشمند و استاد برجسته دانشگاه ملی سنگاپور و رئیس دانشکده سیاست عمومی این دانشگاه انتخاب شده‌است تا با ترجمه آن راه برای توجه به آثار دیگر متفکران و نظریه‌پردازان در این حوزه در کشورمان بازگردد. پروفسور محبوبانی همچنان که از لابلای نوشته‌هایش در این کتاب مشخص است از تجربه منحصر به‌فرد زندگی و معاشرت در جوامع شرقی و غربی برخوردار است. او هم در عرصه دانشگاهی به عنوان استاد برجسته سیاست عمومی و روابط بین‌الملل و هم در حوزه عملی به عنوان سفیر سنگاپور در سازمان ملل متحد دارای ترکیبی منحصر بفرد از علم و تجربه است که نوشته‌های او را برای دانش آموختگان این حوزه خواندنی‌تر می‌نماید. امید این است که ترجمه آثار دیگر او و سایر متفکران اینگونه‌ای بر غنای ادبیات سیاسی در حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل بیافزاید. در دو دهه آغازین قرن بیست و یکم صورت‌بندی جدیدی از تفکر شرق نسبت به غرب و برخی از متفکران غربی نسبت به شرق شکل گرفته است که آشنایی با آن به متفکران جهان اسلام و ایران امکان درک تحول اندیشه در حوزه‌های تمدنی دیگر را مهیا و آمادگی لازم برای تعامل با این تحول دوران ساز را بهتر فراهم می‌نماید. شاید در نگاه بسیاری از خوانندگان و محققان و دانشجویان حوزه سیاست خارجی و روابط بین‌الملل قدری عجیب باشد که چرا در بین انبوهی از آثار کلاسیک و متون اصلی حوزه‌های مطالعاتی مرتبط با روابط خارجی اقدام به ترجمه اثری مانند "همگرایی بزرگ: خاور، باختر و نظریه جهان واحد" شده‌است. بدون تردید پاسخ ارتباط تنگاتنگی با نوع نگاه و بیان نویسنده مبتنی بر تجربیات آکادمیک و عملی او در حوزه روابط بین الملل دارد. او علاوه بر مطالعات عمیق دانشگاهی با سه تجربه بزرگ همگرایی در اروپا، شرق آسیا و سازمان ملل از نزدیک آشنا و در این موارد صاحب نظر و تحلیل است. نگاه او در مقدمه کتابش به نظریه صلح اروپایی و امکان صفر جنگ در این قاره مبتنی بر ارزش‌های اروپایی جالب توجه است. او معتقد است صلح اروپایی ماحصل عبث بودن درگیری اروپا در دو جنگ جهانی ناشی از رقابت‌های ژئوپلیتیکی در داخل اروپا و توجه به همگرایی منطقه‌ای و انتخاب همکاری به جای سیاست بسط نفوذ و رقابت ژئوپلیتیک است. از جمله ویژگی‌های این کتاب جمع‌آوری و ارایه آمار در حوزه‌های مهم و موثر بر مطالعات راهبردی و معرفی روندهای اصلی جهان در بیست سال اخیر است. او به سبب آشنایی با روش‌های آکادمیک آینده‌پژوهی روندهای کلان بین‌الملل را استخراج و مسیر جامعه جهانی در تعامل با این روندها را مورد بحث و تجزیه و تحلیل قرار داده است. این ویژگی خواننده را قادر می‌سازد در کوتاه‌ترین زمان ممکن به آمار و ارقام دست اول در حوزه سیاست‌های کلان جهانی دست یافته و از منظر یکی از برجسته‌ترین محققان شرقی در محیط آکادمیک با استانداردهای یک دانشگاه تراز اول غربی روندهای جهانی را مطالعه و تحلیل‌های کاربردی منبعث از آن آمار را مبنتی بر این روندها در اختیار بگیرد. این ویژگی‌ها در فصول اولیه کتاب مشهودتر است. نگاه انتقادی نویسنده به سازوکارهای موجود بین‌المللی و ارایه ارزیابی واقعی از منظر یک متفکر شرقی و سیاست‌مدار در یک کشور توسعه‌یافته غیر غربی از نقاط ضعف و قوت سیستم و ساختار نهادهای بین‌المللی چند جانبه و بین‌المللی بر اساس تجربه عظیم شخصی از ویژگی‌های منحصر بفرد این کتاب است. آشنایی فوق‌العاده نویسنده با سازمان‌ها و نهادهای بین‌المللی به دلیل حضور چندین ساله در سطح تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری این سازمان‌ها خصوصاً در سازمان ملل متحد، شورای امنیت و صندوق بین‌المللی پول و بانک جهانی و اطلاع از تحولات و تصمیمات پشت پرده در این سازمان‌ها و نیز حضور در شوراهای مشورتی برخی از نهادهای بین‌الدولی نظیر آژانس بین‌المللی انرژی اتمی او را در موقعیت ممتازی برای ارایه یک ارزیابی دقیق و فنی از رفتارهای دول مختلف خصوصا دولت‌های غربی در روند مدیریت این گونه سازمان‌های بین‌المللی قرار داده است. دسترسی او به منابع و اسناد دست اول و افراد کلیدی در این گونه نهادها، خواننده را با اطلاعات و ارزیابی‌های دقیقی از کیفیت عملکرد و نقاط قوت و ضعف این نهادهای بین‌المللی بیشتر آشنا می‌نماید. برای نمونه می‌توان تحلیل‌های وی در فصل چهارم را مورد توجه قرار داد. در توصیف موانع تحقق همگرایی او با آشنایی منحصر بفرد خود با سازمان‌های بین‌الدولی نشان می‌دهد که چگونه برخی از این سازمان‌ها از ابزارهای مالی در اختیار خود در سمت‌دهی و اثرگذاری بر سیاست‌های کشورهای در حال توسعه در جهت سیاست‌های کشورهای توسعه‌یافته بهره می‌برند. استفاده ابزاری از کمک‌های توسعه‌ای توسط سازمان توسعه و همکاری یا اعطای تسهیلات مالی نهادهای برتون ودزی به کشورهای غیر دایم عضو شورای امنیت برای هماهنگ‌سازی سیاست‌ها آنها با نظم حاکم در بین پنج عضو دایمی شورای امنیت نمونه‌ای از موانع همگرایی در سازمان‌های بین‌المللی علاوه بر تلاش‌های قدرت‌های جهانی در تاثیرگذاری دوجانبه تلقی شده‌است. نویسنده در فصل هفتم کتاب به تحول و تغییر در نهادهای بین‌المللی پرداخته و آن را لازمه دستیابی به نظم نوین و حرکت به سمت حکمرانی عادلانه‌تر بین‌المللی و مدیریت مطلوب جهانی قلمداد می‌کند. او مهم‌ترین اصول برای این اصلاحات را سه اصل رعایت دموکراسی، توجه به ماهیت قدرت و عدم توازن قوا در نظام بین‌الملل و حاکمیت قانون معرفی و براساس آن تلاش می‌نماید فرمول جدیدی برای اصلاح مهم‌ترین و پیچیده‌ترین نهاد سیاسی امنیتی بین‌المللی یعنی شورای امنیت را مطرح نماید تا مشارکت جهانی در تصمیم‌گیری‌های بین‌المللی را افزایش دهد. نویسنده پیشنهادات منحصر بفردی را در مدیریت و حل چالش‌های بزرگ ژئوپلیتیکی مطرح می‌سازد که خواندنی است. او تلاش دارد تا در قالب یک متفکر شرقی که غرب را می‌فهمد یا حداقل لمس نموده است روش‌هایی را برای عدم برخورد جهانی تمدن‌های شرقی با تمدن غربی مطرح کند. برای این هدف از اصلاح نهادها و سازمان‌های بین‌المللی که ماحصل نظم بعد از جنگ دوم جهانی است شروع می‌کند و تا سطح موضوعات ژئو اکونومی و سپس چالش‌های ژئوپلیتیکی پیش می‌رود. او در جمع‌بندی کتاب خود سه پیشنهاد اساسی دارد. این پیشنهادها افزایش گفتگو در جهان، پایان دادن به سیاست‌های بیهوده و ارتقای اخلاق در سطح جهان است. یکی از کاستی‌های محدود این کتاب آشنایی مختصرش با جمهوری اسلامی ایران و دیدگاه‌ها و تحلیل‌های موجود در کشورمان است. این کاستی‌ها گاهی و در موارد محدودی موجب ارزیابی ناقص از تحولات داخلی و مواضع بین‌المللی ایران شده‌است. این موضوع نیاز به تماس و تبادل نظر با متفکران و اندیشمندان مستقل جهان را به یک باید برای متفکران ایرانی تبدیل می‌کند. در فقدان ارتباط و گفتگو بین اندیشمندان کشورمان با متفکران جهانی جریان ناب اندیشه و حکمت ایران معاصر به جهان به سختی منتقل خواهد شد. در عین حال -شاید به دلیل اینکه مخاطب اصلی کتاب خواننده غربی است یا منابع در اختیار او عمدتاً غربی بوده‌اند- نویسنده، در اشارات بسیار کوتاه و محدود خود به موضوع فلسطین و تاریخ مناقشات اسلام و مسیحیت در قرون وسطی و جنگ‌های صلیبی، تلاش نموده است - با رعایت بی‌طرفی- در قالب ذهنی نویسنده غربی قلم فرسایی نماید. این کاستی‌های بسیار محدود از ارزش کتاب و دیدگاه‌های نویسنده به‌ هیچ‌وجه نمی‌کاهد و خواننده فرهیخته فارسی زبان با تجربیات و مطالعات شخصی خود بر این ایرادات محدود فایق خواهد آمد. مترجمین به دلیل احترام به نویسنده از ذکر پاورقی در این زمینه‌ها اجتناب نموده و بر دانش خوانندگان خود در این حوزه‌ها اطمینان دارند.