کتاب بازی بزرگ گاز نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

منابع و نوشتارهای فراوانی دربار‌ه‌ ارتباط میان منابع طبیعی و جنگ‌ها، خواه درون‌مرزی و خواه برون‌مرزی، وجود دارد. منابع کمیاب، با ارزش و قابل بهره‌برداری، بیش از دیگر منابع می‌توانند سبب تنش و درگیری باشند. تعیین‌کنندگان گستره‌ جهانی گاز را می‌توان دولت‌ها، شرکت‌های انرژی، دانشمندان، مهندسان، سرمایه‌گذاران و بانکداران دانست. از این‌رو رقابت سنگینی میان کشورهای دادوستدکننده‌ گاز و نهادهای گازی درون کشورها وجود دارد. هرچند همکاری‌ها همواره بر پایه‌ منافع مشترک تعریف می‌شوند، ولی این رقابت، به تحریکِ تنش و درگیری انجامیده و سببِ آسیب، نابودی و سرخوردگی طرح‌های رقیب شده و گاهی به تهدید نظامی برای متقاعدسازی یا انصراف از پیوستنِ کشورها به طرح‌های خاص می‌انجامد. البته در این زمینه، تا کنون جنگ آشکاری میان دو ارتش رخ نداده و از آنجا که استخراج گاز کار ساده‌ای نیست، دست بازیگران غیردولتی از دزدی و قاچاق آن کوتاه بوده و نقش آنان محدود به خراب‌کاری‌هاست. این کتاب به سه کشور بزرگ صادرکننده گاز جهان یعنی ایران، روسیه و ترکمنستان می‌پردازد. در این نوشتار، منابع گاز ایران و سیاست‌های تولید و صادرات آن بررسی شده است. ایران، تنها کشوری است که هم‌زمان دارای منابع غنی گاز و نفت است. باید دانست که برخلاف باور همگان، این ایران است و نه روسیه، که بزرگ‌ترین ذخایر گاز جهان را داراست. همچنین این کشور پس از عربستان سعودی، دارای بزرگ‌ترین ذخایر نفت جهان است. جای‌گیری در حوزۀ‌ نفت‌خیز خلیج‌فارس، دریای خزر و نیز تنگه‌ هرمز، جایگاه بی‌همتایی در جهانِ داد و ستد انرژی به این کشور بخشیده است. تاکنون اغلب ابتکارهای خطوط لوله این کشور ناکام مانده‌اند. ولی این روزها، نگاهِ جهان به بازگشت دوباره تحریم‌ها علیه ایران، تغییر کرده و آن را ناعادلانه دانسته و انتظار دارند که زودگذر باشد. ایرانیان نیز با آگاهی از این امر، با همه‌ توان در حال برنامه‌ریزی برای باز کردن شیر گاز خود هستند. روسیه، دومین دارندۀ بزرگ منابع گاز طبیعی جهان، بازیگر بسیار مهمی است که دلیل آن جدا از دارایی‌های غنی گاز، جا داشتن در میان بازارهای بزرگ اروپا در باختر و اقتصاد غول‌آسا و نوپدید چین در خاور است. شرکت گازپروم، غول انرژی روسیه و بزرگ‌ترین شرکت استخراج گاز جهان است که بیش‌از شصت درصد ذخایر گاز و هشتاد درصد از تولید گاز روسیه را در اختیار دارد. دو خط لوله اصلی این کشور در نوشتار کنونی بررسی شده‌اند. خط لوله جریان جنوبی که برای دور زدن اوکراین طراحی شده بود، به خاطر خروج بلغارستان از طرح، ناتمام ماند، ولی اکنون با نام خط لوله جریان ترکی جانی دوباره یافته است. افزون‌براین، ساخت دو خط لولۀ غول‌آسا به سوی چین پس از یک دهه درنگ، سرانجام به امضای دو طرف رسید. ترکمنستان کشوری گوشه‌گیر با جمعیتِ کم و تاریخچه‌ای کوتاه، امروزه به بازیگری مهم در بازار جهانی گاز بدل شده است. با اینکه ترکمنستان کشوری محصور در خشکی است و کیفیت گاز آن پایین است، ولی توانسته ذخایر خود را بهبود بخشیده و می‌کوشد به صادرات خود تنوع بخشد. سیاست گازی این کشور بر دو پایه استوار است؛ نخست آنکه ترکمنستان گاز خود را سر مرز تحویل می‌دهد و مسئولیتی در برابر انتقال امنِ آن در فراسوی مرزها بر عهده نمی‌گیرد و دوم، تنها شرکت‌های داخلی هستند که اجازۀ‌ توسعه‌ میدان‌های خشکی را دارند. به جز شرکت ملی نفت چین و سال‌ها پس از آن، شرکت ایتالیایی اِنی، شرکت‌ خارجی دیگری نتوانسته این مرز را بشکند. خط لوله‌ گاز ترکمنستان- روسیه- اوکراین همواره محل اختلاف و یکی از دلایل جنگ داخلی اوکراین بوده است. گاز این کشور از راه خط لوله‌ آسیای مرکزی- چین که طولانی‌ترین خط لوله‌ جهان است، به چین می‌رسد. این نوشتار افزون‌بر سه کشور نام‌برده، گفتاری را به هندوستان اختصاص داده؛ کشوری که در میان سرزمین‌های گازخیزِ میانمار و بنگلادش در خاور، خلیج‌فارس در باختر و آسیای مرکزی در شمال جای گرفته و هنوز خط لوله‌ای به آن نرسیده است. بیش از دو دهه است که گفت‌وگوها و رایزنی‌ها بر سر خط لوله گاز ایران- پاکستان- هندوستان (آی‌پی‌آی) دنبال می‌شود. این گفت‌وگوها بارها و بارها بر سر جستارهای هزینه ترابری میان هند و پاکستان و بهای گاز میان هند و ایران متوقف شده است. همچنین تحریم‌های آمریکا علیه ایران، فشار آمریکا به هندوستان برای خروج از این طرح و نیز ملاحظات امنیتی که گذر این خط از کشور پاکستان برای هند پدید آورده، اجرای طرح را به خواب زمستانی فرو برده است.