کتاب مزایا و مشکلات جامعه تجاری نشر دنیای اقتصاد

در فصل اول این کتاب، به آن چیزی خواهم پرداخت که شخصاً آن را سه نقد اصلی روسو در مقابل جامعه اقتصادی می‌نامم. اولین این نقدها، که آن را انتقاد «تقسیم کار» نام گذاشته‌ام، به این مسئله می‌پردازد که در جامعه تجاری نه‌تنها کار تقسیم می‌شود، بلکه کارگران نیز دسته‌بندی می‌شوند: افرادی که در چنین جامعه‌ای زندگی می‌کنند، به گفته روسو وحدت اجتماعی یا شخصیتیِ اندکی دارند، چراکه شیوع نابرابری در این جوامع زیاد است و وابستگی به کالا و تکنولوژی ضعف و جهل به‌دنبال می‌آورد. در نقد دوم، انتقاد «امپراتوری عقیده»، روسو ادعا می‌کند که در جامعه تجاری افراد بدون استثنا به عقاید دیگران وابسته هستند و این مسئله لزوماً منجر به خودنمایی، ریا و فساد می‌شود. در سومین و آخرین نقد در مقابل جامعه تجاری، نقد «در جست‌وجوی بدبختی»، روسو ادعا می‌کند که تملکی که از سوی تجارت تشویق می‌شود، نیاز و تمایل انسان را بیش‌از‌حد گسترش می‌دهد و در نهایت باعث می‌شود انسان‌ها تمام عمر خود را صرف کار و جست‌وجو دنبال آن خوشبختی کنند که همواره فراتر از دسترس آن‌ها قرار دارد. این سه نقد کلی شامل مهم‌ترین بحث‌ها در مقابل جامعه تجاری در هر دو سوی طیف سیاسی می‌شود و به همین دلیل نقد روسو از جامعه تجاری یکی از جامع‌ترین انتقادهایی است که تا به امروز ارائه شده است. باقی کتاب به بررسی پاسخ‌های اسمیت به انتقادهای قدرتمند روسو می‌پردازد. فصل دو ادعا می‌کند که اسمیت به‌واقع هم‌دردی و موافقت عجیب و غیرقابل باوری با عناصر انتقادی روسو از جامعه تجاری نشان داده است. فصل با بررسی رابطه تاریخی و ذهنی میان این دو متفکر بزرگ شروع می‌شود و سپس به بررسی مرور اسمیت از «بحث در باب نابرابری» روسو می‌پردازد. تقریباً نیمی از این مرور صرف ترجمه سه قسمت طولانی این بحث توسط اسمیت شده است (و با در نظر گرفتن نگرانی‌های ذهنی اسمیت، می‌توان گفت انتخاب این سه بخش تصادفی نبوده است)؛ این سه بخش به سه انتقاد اصلی روسو از جامعه تجاری اشاره دارد که قبلاً در فصل یک مورد بحث قرار گرفت. در باقی فصل این‌طور نشان داده می‌شود که اسمیت عمیقاً درگیر مشکلاتی بوده که روسو آن‌ها را بیان کرده و در آخرین نوشته‌های خود با آن‌ها سر و کار داشته است؛ او هم قبول داشته که تقسیم کار باعث گسترش نابرابری شده و ضعیف و غافل کردن مردم، می‌تواند هزینه گزافی برای مناعت طبع انسانی به‌دنبال داشته باشد؛ و اینکه نگرانی افراد در مورد طرز فکر باقی انسان‌ها می‌تواند منجر به بروز مشکلاتی چون خودنمایی و فساد اخلاقی شود؛ و اینکه انسان‌ها اغلب درگیر تلاش و اضطراب بی‌پایان در جست‌وجو به‌دنبال «خرده‌ریزها و حباب‌ها» می‌شوند که در نهایت جز شادی و رضایت زودگذر، فایده دیگری ندارند. این حقیقت که اسمیت با چنین ابعاد گسترده‌ای از انتقاد روسو از جامعه تجاری موافق بوده، به ما کمک می‌کند تا پازل اساسی ذهن او را روشن‌تر کنیم: چرا او از جامعه تجاری دفاع می‌کرد، در‌حالی‌که از مشکلات آن آگاه بود؟ چندین پاسخ به این سؤال داده شده که فصول سه و چهار به آن‌ها می‌پردازد. فصل سه چارچوب پاسخ اسمیت به نقدهای «تقسیم کار» و «امپراتوری عقیده» را بیان می‌کند. اسمیت می‌پذیرد که تقسیم ‌کار می‌تواند اثرات جانبی منفی هم داشته باشد، با‌این‌حال از آن دفاع می‌کند چراکه می‌داند این جنبه از جامعه تجاری می‌تواند باعث رشد نجومی تولید می‌شود و در نتیجه فرصت بالاتر رفتن استانداردهای زندگی فقرا به دست می‌آید. نابرابری‌های به‌وجود آمده بر اثر تقسیم کار برای اسمیت توجیه شده هستند، نه‌تنها چون افراد جامعه تجاری وضعیت مالی بهتری دارند، بلکه چون بدترین اثر نابرابری - یعنی وابستگی شخصی - بر اثر وابستگی متقابل به بازار کمرنگ‌تر می‌شود. از آن گذشته، اسمیت ادعا دارد که اثرات منفی تقسیم کار روی کارگران را می‌توان با استفاده از یک سیستم جامع آموزشی بهبود بخشید که از سوی دولت حمایت می‌شود. در مورد «امپراتوری عقیده»، اسمیت می‌پذیرد که انسان‌ها اغلب در مورد نظر دیگران درباره خود نگران و مضطرب هستند؛ ولی برعکس روسو، او فکر می‌کند که این مسئله یک نگرانی خوب است، چراکه به‌عنوان اساس رفتار اخلاقی ظاهر می‌شود. او می‌گوید این حقیقت که افراد خود را از طریق چشم دیگران می‌بینند، باعث بالا رفتن استانداردهای شخصی و باعث می‌شود افراد (کم و بیش) آن استانداردها را دنبال کنند. از آن گذشته، اسمیت ادعا می‌کند که جامعه تجاری اخلاقیاتی چون قابل اعتماد بودن، صداقت، همکاری و پیروی دقیق از هنجارهای عدالتی جامعه را از این طریق تشویق می‌کند که پیروی از این اخلاقیات را تبدیل به مطمئن‌ترین راه برای رسیدن به موفقیت می‌سازد: فراوانی تعاملات در بازار، افراد را محدود و آن‌ها را وادار می‌کند رفتار خود را مطابق انتظارات دیگران اصلاح کنند. به‌طور خلاصه، اسمیت بر این باور است که ترازنامه کلی اقتصادی و اخلاقی جامعه تجاری نسبت به جوامع قبل از آن قابل رجحان است، حتی اگر این نمونه جدیدتر با جامعه کامل هنوز فاصله فراوانی داشته باشد. فصل چهار به سومین و به‌طریقی، قاطع‌ترین انتقاد روسو از جامعه تجاری می‌پردازد؛ یعنی نقد «در جست‌وجوی بدبختی» و نشان می‌دهد که اسمیت با اثرات مثبت سیاسی این نوع اقتصاد، جواب این انتقاد را داده است. اسمیت ادعا دارد که مهم‌ترین مزیت جامعه تجاری این است که به مردم کمک می‌کند سطح بالاتری از آزادی و امنیت را نسبت به جوامع پیشین تجربه کنند؛ اقتصاد گسترده ضامن نظم سیاسی ایده‌آل نیست، ولی به گفته اسمیت، این نوع جامعه منجر به پیشرفت‌هایی چون کاهش وابستگی شخصی، توسعه دامنه نفوذ قانون و برقراری موثرتر عدالت می‌شود. به گفته اسمیت، از آنجا که وابستگی و ناامنی مهم‌ترین موانع دستیابی به خوشبختی هستند، اصلاح جامعه تجاری در این موارد - مشکلاتی که در بیشتر طول تاریخ، بشر با آن‌ها دست به گریبان بوده - باعث بالاتر رفتن کیفیت خوشبختی افراد در مقایسه با جوامع پیشین می‌شود. افراد یک جامعه تجاری ممکن است کاملاً خوشبخت نباشند، خصوصاً از آن‌جا که باید دائم در راه دستیابی به تجملات بی‌ارزش در کار و تلاش باشند، ولی آن‌ها با وابستگی و ترسی هم که مختص تقریباً تمام جوامع قبلی بوده مواجه نخواهند شد؛ مسئله این است که جامعه تجاری هم مجموعه‌ای از مزایا و مشکلات متفاوت را دارد و به‌شکل کلی، به‌نظر اسمیت مجموع مزایا و مشکلات این نوع جامعه ارجح است؛ چراکه بیشترین فرصت را برای کسب یک زندگی شرافت‌مندانه در اختیار انسان قرار می‌دهد. نتیجه‌گیری این کتاب بررسی کلی شخصیت اسمیت است و اینکه افکار او امروزه چه چیزی را به ما می‌آموزند. من نشان می‌دهم که رویکرد اسمیت جای اینکه نظری و کلی باشد، عمل‌گرایانه است؛ دفاعیه او از جامعه تجاری جای استفاده از بحث‌های مبهم و ایدئولوژی‌ها، بر اساس نوعی تحلیل هزینه - فایده قرار دارد. او تقریباً حق دارد که بگوید جامعه تجاری به‌طور‌کلی نسبت به نمونه‌های دیگر تاریخی قابلیت برتری دارد؛ با‌این‌حال، اصرار مؤکد او بر اینکه جامعه تجاری مشکلات عمده‌ای هم دارد، باعث می‌شود توجه ما به سوی مسائلی که باید حل شوند جلب شود. بنابراین بررسی افکار اسمیت، نوعی یادآوری صحیح و مناسب برای آن منتقدان امروزی جامعه تجاری است که دائم او (و جامعه اقتصادی) را زیر سؤال می‌برند و متهم به بی‌تفاوتی نسبت به نابرابری‌های اقتصادی و سایر مشکلات اخلاقی و انسانی می‌کنند؛ با‌این‌حال این کار نوعی بیدارباش برای آن گروه از مدافعانی امروزی جامعه تجاری نیز هست که می‌گویند رسماً باید نسبت به این مشکلات بی‌تفاوت بود. بازگشت به رویکرد متوازن و عملی اسمیت در دوره‌ای که سرشار از منتقدان متعصب و نظریات متفاوت در باب جامعه تجاری است، ارزشمند و به‌جا به‌نظر می‌رسد. قبل از بررسی بیشتر این رویکرد، در فصل یک به مرور دقیقی از نقد روسو از جامعه تجاری خواهیم پرداخت.