کتاب جهان چگونه مدرن شد؟ نشر بیدگل

دانشجو که بودم عادت داشتم در پایان سال تحصیلی به کتاب‌فروشی ییل بروم و ببینم آنجا چه چیزهایی برای مطالعه در طول تابستان می‌توانم پیدا کنم. آن‌وقت‌ها پول‌توجیبی خیلی کمی داشتم، اما کارِ آنجا طوری بود که مرتباً کتاب‌هایی را که روی دستشان می‌مانْد به بهایی بسیار نازل می‌فروختند. کتاب‌ها را در جعبه‌هایی روی هم می‌ریختند و من بدون آنکه دنبال چیز خاصی باشم کتاب‌ها را زیر ‌و‌ رو می‌کردم، به امید اینکه بین آنها چیزی چشمم را بگیرد. در یکی از دستبردهایم طرح جلدی فوق‌العاده عجیب میخکوبم کرد: قسمتی از یک نقاشی اثر هنرمند سوررئالیست آلمانی، ماکس ارنْست. زیر هلال ماه، جایی بر فراز زمین، دو جفت پا‌ ـ خبری از تن‌ها نبود ـ سرگرم انجام کاری بودند که به‌نظر می‌رسید جماعی سماوی باشد. قیمت کتاب ـ ترجمه‌ای منثور از شعر دوهزارسالۀ لوکرِتیوس با عنوان در باب طبیعت چیزها (De rerum natura) ـ با تخفیف به ده سِنت رسیده بود، و اعتراف می‌کنم آن را همان‌قدر به‌خاطر محتوایش، که شرحی کلاسیک از عالم مادی بود، خریدم که به‌خاطر طرح جلدش. برای مطالعه در ایام تعطیلات، فیزیک باستان قطعاً موضوع چندان طرب‌انگیزی نیست، اما من در روزی از روزهای تابستان همین‌طور بی‌هوا کتاب را برداشتم و شروع کردم به خواندن. بی‌درنگ با انبوهی از چیزها مواجه شدم که همگی گواه درستیِ آن طرح جلد اروتیک بودند. لوکرِتیوس شعرش را با سرودی آتشین در ستایش از ونوس، الهۀ عشق، آغاز می‌کند، کسی که آمدنش به هنگام بهار ابرها را پراکنده کرده است، آسمان را لبریز از نور و روشنی ساخته و کل جهان را پُر کرده است از میل جنسی دیوانه‌وار: نخست، ای الهه، مرغان هوا، با قلب‌هایی که تیرهای قدرتمند تو آنها را سوراخ کرده، خبر از آمدنت می‌دهند. سپس، نوبت به وحوش و رَمه‌ای می‌رسد که در مراتع سرسبز جست‌وخیز می‌کنند و در رودهای خروشان شناور هستند: هرآینه، جملگی مسحور افسون تواَند، و مشتاقانه از تو پیروی می‌کنند. آنگاه، تو عشق اغواگر را در قلب هر مخلوقی که ساکن کوه‌ها و دریاها و رودبارها و بوته‌زارهای پُرپرنده است تزریق کرده، در وجودشان میل پُرشور به زاد و ولد را القا می‌کنی. مبهوت از افتتاحیه‌ای چنین گرم و نفس‌گیر، با گذر از صحنه‌ای که در آن مارس در دامان ونوس آرمیده است، به خواندن ادامه دادم ـ «به‌زانودرآمده از زخم درمان‌ناپذیر عشق، گردن زیبایش را به عقب می‌برد تا در تو خیره بنگرد»؛ نماز و دعا از بهر صلح؛ ستایش از خرد و فرزانگی اپیکور فیلسوف؛ و نکوهش جانانۀ واهمه‌های خرافی. هنگامی که به ابتدای شرحی طولانی از اصول آغازین فلسفی رسیدم، کاملاً آماده بودم که اینجا دیگر علاقه‌ام را ازدست بدهم: هیچ‌کس مرا ملزم به خواندن آن کتاب نکرده بود، یگانه هدفم از خواندنش لذت بردن بود، و تا همان‌جا بسیار بیش از آن ده سِنتی که برایش داده بودم بهره برده بودم. اما در کمال تعجب، آن کتاب همچنان در نظرم بسیار جذاب می‌آمد. چیزی که مرا به‌وجد آورده بود زبان نفیس لوکرِتیوس نبود. بعدها با اصل لاتینی کتاب لوکرِتیوس، که در قالب شعر شش‌وتدی نوشته شده، دست‌وپنجه نرم کردم و از بافت کلامی غنی آن، اوزان ظریف و نازکش، و دقت و حلاوت محیلانۀ تصویرپردازی‌های آن چیزهایی دستگیرم شد. اما نخستین مواجهۀ من با کتاب از طریق ترجمۀ انگلیسی مارتین فرگسن اسمیت و نثر شسته‌رفتۀ او بود، نثری روشن و بی‌پیرایه، و درعین‌حال نه‌چندان جالب‌توجه. نه، در اینجا چیز دیگری مرا تحت‌تأثیر قرار داده بود، چیزی که در بطن جملات یک کتاب فشردۀ دویست‌وچندصفحه‌ای قرن‌ها زیسته و جنبیده بود. من به فراخور حرفه‌ام خود را ملزم می‌دانم که افراد را ترغیب کنم به سطوح کلامی، به لایه‌های روییِ آنچه می‌خوانند، به‌دقت توجه کنند. بخش اعظم لذت و جذابیت شعر به چنین توجهی بستگی دارد. اما همچنان این امکان نیز وجود دارد که بتوان با خواندن اثری هنری حتی اگر ترجمه‌ای فروتنانه داشته باشد تجربه‌ای غنی را از سر گذراند، اگر ترجمه‌ای درخشان هم باشد که چه بهتر! نباید فراموش کنیم که نحوۀ مواجهه با بخش اعظم ادبیات جهان، از سِفر پیدایش و ایلیاد تا هملت، همین طور بوده است، و هرچند در اینکه بسیار بهتر است این آثار به زبان‌های اصلی‌شان خوانده شوند هیچ تردیدی وجود ندارد، پافشاری بر این نکته که تقرب جستنِ حقیقی به آنها تنها از این طریق امکان دارد اشتباه است.