کتاب تشکیلات و آداب دیپلماتیک در ایران نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

پایههای اساسی روابط بینالملل پس از به وجود آمدن دولت-ملتها در اروپا و بعد از قرارداد وستفالیا در ۱۶۴۸م. ریخته شد. در ایران دوره صفوی نیز -که معاصر همین دوران است- با گسترش روابط خارجی و ارتباط با کشورهای اروپایی، به منظور در امان ماندن از حملات و دسیسههای دو همسایه قدرتمند عثمانی و ازبک، حجم مناسبات خارجی فزونی یافت و حکومت صفویه در ارتباط با غرب و سفرای آن آدابی را به رسم احترام و مهمان نوازی انجام میدادند. شرایط زمانی و بافت دینی و سنتی جامعه عصر صفوی مانع از آن شد که چرخشی در آداب دیپلماتیک و زمینهای جهت تأسیس تشکیلاتی منسجم پدید آید تا تشریفات موجود را در قالب سازمانی منظم ساماندهی کند. رأس هرم حکومت، یعنی شاه و سپس صدراعظم، امور دیپلماتیک این دوره را هدایت میکردند. آداب دیپلماتیک با وجود تحول، همچنان سنتی و فاقد تشکیلاتی مدرن بود. این روند در دورۀ افشاریه و زندیه -دو حکومت حائل بین فروپاشی صفویه و برآمدن قاجاریه- نیز تداوم یافت. با آغاز مناسبات رسمی خارجی در دورۀ قاجار و قدرتیابی روسیه در شمال و سر برآوردن انگلیسیها از جنوب و ظهور ناپلئون بناپارات در فرانسه فضای جدیدی بر عرصه سیاست بینالملل حاکم گردید. شاه قاجار، فتحعلیشاه، برای ادارۀ روابط خارجی، وزارتخانهای در جهت رسیدگی امور مربوط به دول خارجه تأسیس نمود. اگر چه همچنان شاه و صدراعظم به جای نهاد اصلی سیاست خارجی یعنی وزارت دول خارجه در رأس امور بودند اما گامی در جهت انسجام و شکلگیری تشکیلاتی که مسئولیت امور دیپلماتیک با کشورهای دیگر را بر عهده بگیرد برداشته شد و در همین راستا آداب و تشریفات دیپلماتیک که در پیوند با سنت جامعۀ قاجاری بود متحول و منسجم گردید و اصول و مبانی خاصی در برخورد و دیدار با سفرا و عمال دول خارجه نسبت به اهمیتی که در سرنوشت ایران داشتند تدوین و به مرحله اجرا درآمد. با توجه به اهمیت آداب و شیوهها و رسوم دیپلماتیک و همچنین تشکیلات منسجم دیپلماتیکی که این آداب را مدون میکند و فقر تالیفات در این حوزه، پژوهش حاضر خواهد کوشید تعریفی روشن از تشکیلات و آداب دیپلماتیک به مثابه مسأله این پژوهش ارائه دهد و تحولات این سیستم را مشخص کند و در پی کشف روند این تحولات، آن را بررسی و واکاوی کند.