کتاب جستارهایی درباره واقعه گلستان نشر انتشارات مرکز مطالعات سیاسی و بین المللی وزارت امور خارجه

رویدادهای «گلستان» و «ترکمانچای» از بزنگاه‌‌های مشهور تاریخی در خاطرۀ جمعی ایرانیان به‌‌حساب می‌آیند. تکرار این نام‌ها در استفاده‌های روزمرّه در سطوح و حوزه‌های مختلف، به‌ویژه در جهت پل‌زدن میان وقایع جاری با رویدادهایی قابل‌استناد از منظر تاریخ و عینیت بخشیدن به آن، سبب ‌شده که «گلستان» و «ترکمانچای» توسع معنایی پیدا کنند و به تعابیری برای خیانت، خسران، شکست، ناکامی، زبونی، انحطاط و انفعال تبدیل شوند. تعابیری که شنیدن‌ آن‌ها زنگ خطر را برای اذهان به صدا درمی‌آورد. بی‌‌شک ابعاد رویدادهای «گلستان» و «ترکمانچای»، در معنای گسترش‌‌یافته‌‌ی آن، در اذهان ایرانیان فراتر از آن چیزی است که کارشناسان روسیه‌‌ای روابط ایران و روسیه، از آن به‌منزلۀ مانع ذهنی تاریخی و یکی از سدهای گسترش مناسبات دو کشور از سوی ایرانیان و کانون اصلی بی‌‌اعتمادی ایرانیان نسبت به روس‌‌ها یاد می‌‌کنند. سایۀ سنگین «گلستان» و «ترکمانچای» تنها بر سر کنشگران سیاست خارجی ایران سنگینی نمی‌‌کند؛ احتمالاً بسیاری از ایرانیانی که به امضای موافقت‌‌نامه یا معاهده‌‌ای دست می‌‌زنند، یکی از قیودشان این است که آنچه بر آن مهر تأیید می‌‌زنند گلستان یا ترکمانچای دیگری نباشد. رویدادهایی که البتّه روایت آن‌‌ها در دیگر کشورهایی که به‌‌نوعی سرنوشت‌‌شان با موافقت‌‌نامه گلستان و معاهده ترکمانچای گره خورده است با روایت ایرانیان متفاوت است که پرداختن به این تفاوت‌‌ها در این کتاب موردبحث و توجّه نبوده و خود مجال دیگری می‌‌طلبد، هرچند که در بخش‌‌هایی از همین کتاب نیز پاسخ‌‌هایی مستند و تاریخی به پاره‌‌ای از آن روایت‌ها داده شده است، بدون‌آنکه هدف این بوده باشد. یکی از نکات شایان‌توجّه دربارۀ رویدادهای «گلستان» و «ترکمانچای» این است که به‌دلیل فاصلۀ زمانی کوتاه آن‌‌ها از امروز، افراد به روایت‌‌هایی که از آن‌‌ها در ذهن دارند، اعتماد بالایی دارند، وجود منابع متعدّد و اشاره‌‌های دقیق به این رویدادها سبب ‌شده که این اعتمادها بی‌‌پایه نباشد، اما نکتۀ جالب اینکه در سال ۱۳۹۰ مقاله‌‌ای به قلم دکتر غلامحسین زرگری‌‌نژاد منتشر شد که در آن با روش تحلیلی و مطابقتی و با استنادهای دقیق به منابع درجه اوّل این نتیجه حاصل شده بود که آنچه که بر زبان ما به‌‌منزلۀ «عهدنامۀ گلستان» جاری است، درواقع چیزی بیش‌از یک «قرارداد متارکۀ جنگ» نبوده است. دستاورد این پژوهش دالّ بر نوعی بی‌دقّتی است، حتّی در ‌روایت‌‌های غالبی که به‌‌منزلۀ امر واقع تاریخی در میان‌مان جاری است و جالب‌‌تر اینکه این بی‌دقّتی، دست‌‌کم دربارۀ واقعۀ گلستان، نه از منظر اغراق در مواضع‌ ما که نوعی تقلیل و فروکاهی است؛ یعنی ما رویدادی را که اساساً یک «موافقت‌‌نامه متارکۀ جنگ» بوده، به‌‌منزلۀ یک «عهدنامه» در خاطرۀ جمعی خویش ثبت کرده‌‌ایم. اینجاست که چارچوب نظریه‌‌ای ـ مفهومی در تاریخ‌‌نگاری همچون «گذشتۀ گذشته» حائز اهمیّت و توجّه ویژه‌‌ای می‌‌شود که در این مجموعه در مقاله‌‌ای به قلم دکتر داریوش رحمانیان از منظر آن به واقعۀ گلستان پرداخته شده است. برخی از موضوعات مرتبط با تاریخ‌نگاری، شکل‌‌گیری روایت‌‌های تاریخی و برآمدن روایت‌هایی غالب از رویدادهایی تاریخ‌‌ساز و احیاناً تطور تلقّی‌‌ها از یک رویداد واحد به فراخور مقتضیّات مختلف، از موضوعاتی است که علاوه‌بر مقاله دکتر رحمانیان، در مقالات جناب آقای سیروس سعدوندیان و دکتر عباس قدیمی قیداری به وجوهی از آن‌ها پرداخته شده است.