کتاب تأثیرات فرهنگی انقلاب اسلامی بر رشد بیداری اسلامی محمدرحیم عیوضی نشر پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات

بی‌تردید پدیده «انقلاب»، نه تنها موجب تحولات اساسی و گسترده‌ای در نهادها، اصول و ماهیت رژیم و روابط حکومت و جامعه می‌شود، بلکه تأثیرات آن از مرز کشورها فراتر می‌رود و در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی بر سیاست‌ها، ائتلاف‌ها، قطب‌بندی‌ها و حتی اقتصاد سیاسی بین‌الملل تأثیر می‌گذارد. انقلاب اسلامی ایران به منزلۀ یک پدیده فراملی، از این قاعده مستثنی نیست و بازتاب و تأثیرات گسترده‌ای در نظام بین‌الملل، در سطح جهان اسلام و همچنین در سطح منطقه‌ای در پی داشته است. در ساختار نظام بین‌الملل، انقلاب اسلامی با به چالش کشیدن قواعد موجود و معادلات قدرت حاکم بر نظام بین‌الملل و تبدیل گفتمان اسلامی به عمل سیاسی و واقعیتی عینی، سبب خیزش دوباره جنبش عدم تعهد و تقویت احساسات انقلابی ملت‌های استقلال‌طلب شد. همچنین موج بیداری انقلاب، موجب پیدایش و احیای جنبش‌های آزادی‌بخش دینی شد به طوری که این جنبش‌ها توانستند یکی از بازیگران مهم و نوظهور در نظام بین‌الملل نقش‌آفرین شوند. انقلاب اسلامی از سویی با محوریت شعار (نه شرقی، نه غربی) در عملکرد سیاست خارجی خود و ارائه الگوی جدیدی برگرفته از اندیشه و فرهنگ اسلامی، هویت سیاسی نوینی براساس ارزش‌های دینی را نمایان ساخت. به طوری‌که با پیروزی انقلاب اسلامی، جنبش بیداری اسلامی وارد مرحله جدیدی شد و در اشکال جنبش‌ها و سازمان‌های سیاسی به منصه ظهور رسید و موجب تحول فکری و تحول در قواعد و رویه‌های موجود در روابط بین‌الملل شد. امام خمینی(ره) نخستین رهبری بود که توانست گفتمان بیداری اسلامی را به یک واقعیت عینی و سیاسی تبدیل کند و یک گفتمان جدیدی از تلفیق دین ـ سیاست، پیوند جمهوریت و اسلامیت و در قالب نظام مردم‌سالاری دینی بر حوزه‌های مطالعات روابط بین‌الملل تأثیر گذارد. به طوری که هم‌اکنون به بزرگترین چالش برای هژمونیک امریکا و رقیبی برای گفتمان مسلط لیبرالیسم تبدیل شده است. امروزه جهان اسلام شاهد جریان بیداری اسلامی بوده و امریکا و سایر قدرت‌های بزرگ بیش از هر زمان دیگری خطر گسترش چنین بیداری اسلامی، را درک کرده و با ایجاد موانع بزرگ در این راه، جنبش بیداری اسلامی را با چالش‌های جدی مواجه می‌نمایند. این انقلاب، در سطح منطقه‌ای، سبب پیدایش، احیا و تداوم جنبش‌های آزادی‌بخش شد. وجه مشترک این جنبش‌ها، الهام گرفتن و به‌کارگیری اصول مبارزاتی انقلاب اسلامی مانند؛ مبارزه با استکبار، وحدت اسلامی، جهاد (نبرد علیه باطل)، ایثار و شهادت می‌باشد. هم‌اکنون آرمان‌های انقلاب اسلامی در قالب جریان‌ها و جنبش‌های مقاومت و آزادی‌بخش در مصر، لبنان، فلسطین، عراق، یمن، بحرین، عربستان و سایر ملت‌های مسلمان نمایان گشته است. بیداری اسلامی، باور ملت‌هایی است که با آموزه‌های انقلاب اسلامی ایران که ریشه در آموزه‌های دینی دارد مأنوس شده است. در جنبش‌های اخیر جهان اسلام که قطعاً در آینده دامنه وسیع‌تری را در بر خواهد گرفت، جمهوری اسلامی ایران، تلاش دارد در روند رشد آن نقش الهام‌بخش و هدایت کننده‌ای را ایفاء نماید. از این حیث تاکنون در هم‌گرایی جهان اسلام و پیروزی جنبش‌های اسلامی، گام‌های سازنده و اثرگذاری برداشته است. بررسی‌ها و مطالعات موجود نشان می‌دهد بازتاب انقلاب اسلامی ایران در مکان‌ها و زمان‌های مختلف متفاوت بوده است، و میزان تأثیر و بازتاب آن در جهان اسلام یکسان نبوده است بلکه با توجه به قرابت‌های فکری، فرهنگی و جغرافیایی درجه تأثیر آن متفاوت بوده است و چون این انقلاب بر پایه تعالیم دین اسلام و مکتب اهل بیت به پیروزی رسید زمینه تأثیرگذاری آن با توجه به همین ویژگی‌های دینی قابل طراحی است. در زمینه تحولات کنونی جهان اسلام تأثیرات انقلاب اسلامی اشکال متنوعی را در بر می‌گیرد؛ اما هدف اصلی آن منطبق بر قانون اساسی جمهوری اسلامی تأکید بر «صدور و گسترش انقلاب اسلامی» است. مطابق اصول ایدئولوژی انقلاب اسلامی، مبارزه برای گسترش انقلاب اسلامی به مثابه جهاد (جنگ مقدس) علیه طاغوت مطرح می‌شود که در تعالیم قرآن و احکام شریعت، ریشه دارد و هدفش اتحاد جهان اسلام و گسترش حاکمیت الهی در روی زمین است. بیانات امام خمینی(ره) و نیز اصول ایدئولوژی اسلامی انقلاب موجب شد انقلاب ایران بین جنبش‌ها و فعالان اسلامی در جهان به مثابه انقلابی «اسلامی» تا شیعی تلقی شود. اگرچه ولایت فقیه که همان تفسیر امام خمینی(ره) از نظام سیاسی تشیع است. بیانگر تفسیر خاصی از اسلام است که همان عنصر «شیعی» بودن انقلاب اسلامی است اما بیانات امام خمینی(ره) در طول دهه اول انقلاب و تجربه و عملکردهای انقلابی گویای آن است که انقلاب اسلامی در پی تحقق آرمان‌هایی جهان شمول برای متحدکردن تمام مسلمانان بوده است. انقلاب اسلامی جایگاه شیعیان را از حاشیه به مرکز ثقل تحولات جهان اسلام منتقل کرد. وارد کردن مکتب تشیع در مطالعات و تحقیقات شرق‌شناسی و اسلام‌شناسی، افزایش گرویدن به تشیع و... از تأثیرات انقلاب اسلامی در میان شیعیان بود. تفکر شیعی با انسجام ساختاری خود، در ایران به تمام شیعیان جهان نشان داد که توانایی ایجاد یکی از انقلاب‌های بزرگ تاریخ را دارد. بر این اساس مسئله اصلی در این پژوهش درک صحیح و تحلیل‌گرایانه از تأثیر فرهنگی انقلاب اسلامی بر جریان بیداری اسلامی در تحولات اخیر و بررسی چگونگی این تأثیرات و حیطه و دامنه‌ کاربردی آن است. بدیهی است که این انقلاب در جهان اهل سنت نیز موجب تقویت احساسات دینی، رشد بیداری اسلامی و هویت دینی و افزایش روحیه ضداستکباری شد. البته، باید اذعان داشت که مسئله دیگر آن است که انقلاب ایران یکی از مهم‌ترین رخدادهای فراملی سیاسی اواخر قرن بیستم است و بی‌تردید از جهاتی فرصت و از جهاتی تهدید بوده است و نیز همانند سایر پدیده‌های اجتماعی ـ سیاسی پدیده بسیار پیچیده و سیالی است و متغیرهای شناخته یا ناشناخته بسیاری در آن دخیل است. ازاین‌رو، ارزیابی مناسب و شناخت کاملاً شفاف و قطعی از تأثیرات انقلاب اسلامی بر جریان بیداری جهان اسلام نیاز به تحلیل‌های جامع و قواعد علمی جامعی دارد و امری دشوار است. بزرگ‌نمایی یا کوچک‌نمایی سهم و نقش انقلاب اسلامی در روند احیاگری اسلامی در متن جهان اسلام ما را از شناخت «نقش واقعی» آن گمراه می‌کند. شناخت و ارزیابی درست از تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر تحولات بیداری اخیر جهان اسلام که ریشه در سیاست‌های دهه‌های اخیر دارد مستلزم چیزی فراتر از شناخت ماهیت انقلاب است. واقعیت‌های داخلی، منطقه‌ای و بین‌المللی و در نتیجه روند اجتناب‌ناپذیر دگرگونی پویایی سیاست خارجی، ناگزیر انقلاب و آرمان‌هایش را نادیده می‌گیرد. بزرگ‌نمایی و تکیه بر پیش‌فرض‌ها و باورها به شناخت و نگرش نادرست از انقلاب منجر می‌شود. یا از سوی دیگر، کوچک‌نمایی و کم بها دادن به نقش انقلاب اسلامی در رشد بیداری اسلامی موجب نادیده گرفتن واقعیت‌ها می‌شود و در هر دو حالت با نگاهی تقلیل‌گرایانه روبه‌رو هستیم که یکی موجب کج‌فهمی و سوءتفاهم دیگران برای انقلاب را فراهم می‌آورد. تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر ملت‌ها و جنبش‌های اسلامی هم به سیاست‌ها و عملکردهای خود ایران و همچنین به شرایط منطقه‌ای و بین‌المللی نیز بستگی داشته است. شناخت علمی و ارزیابی مناسب از تأثیرات انقلاب اسلامی ایران بر جریان بیداری اسلامی، نیازمند توجه به عوامل گوناگون هم در سطح داخلی و هم در سطح منطقه‌ای و بین‌المللی است ازاین‌رو لازم است؛ در سطح داخلی متغیرهایی از قبیل: فرهنگ سیاسی، اختلاف نخبگان و مکتب‌های فکری در داخل، پیام‌ها و شعارهای انقلابی رهبران، ابزارها و روش‌های گوناگون صدور انقلاب، عاملان و کنشگران ترویج و بسط انقلاب اسلامی، عملکرد سیاست خارجی، اوضاع اجتماعی، اقتصادی و نظایر اینها... و در سطح منطقه‌ای، مواضع حکومت‌های منطقه، عملکرد جنبش‌های انقلابی، تفاوت‌های مذهبی و فرقه‌ای، تفاوت‌های نژادی، شکاف سنی و شیعه، پیشینه روابط اعراب با ایران، تبلیغات و جنگ روانی و رسانه‌ای، بحران‌های منطقه‌ای، تروریسم، رقابت تسلیحاتی، اقتصاد سیاسی منطقه، و نظایر اینها که عمده‌ترین مسائل جهان اسلام را تشکیل می‌دهد و در فضای بین‌المللی، تغییرات قدرت، افزایش نقش ابرقدرت و قدرت‌های بزرگ، جنگ نرم و تبلیغات علیه جریان‌های اسلامی، جریان اسلام ‌ستیزی در غرب، مترادف دانستن اسلام و انقلاب اسلامی با تروریسم، جنگ قدرت‌ها علیه تروریسم، پدیده جهانی‌شدن، تحدید حاکمیت‌های ملی، ظهور هویت‌های جدید و جهانی، ظهور افکار عمومی جهانی، ظهور جنبش‌های نوظهور وابسته به قدرت‌های بزرگ، تصمیم‌گیری جهانی، شکل‌گیری ائتلاف‌های جدید و... در کانون توجه و بررسی قرار گیرد. در این پژوهش در پی پاسخ به مسئله اصلی و ارائه تصویری عمیق، پیچیده، سیال، چندبعدی از انقلاب اسلامی و تأثیرات فرهنگی آن در روند بیداری اسلامی و ظهور جنبش‌ها و جریان‌های فعال کنونی در جهان اسلام که شناخت و ارزیابی آن از یک سو نیازمند توصیف و تشریح انقلاب اسلامی به منزلۀ پدیده‌ای خاص و منحصر به ‌فرد در چشم‌اندازی تاریخی و بررسی و مقایسه تأثیرات انقلاب در مکان‌ها و زمان‌ها متفاوت است و از سویی با پیگیری روش‌های علمی تلاش می‌کند با شناخت و تبیین روابط علّی بین دو پدیده انقلاب اسلامی و بیداری اسلامی به نتایج پایدار و قابل تعمیمی دست یابد. در طرح مسئله تأکید اصلی پژوهش بر تحولات و خیزش بیداری اسلامی دهه چهارم انقلاب اسلامی می‌باشد. این امر در بیان مسئله نیز نمایان است. بر این اساس سؤال اصلی این پژوهش عبارت ‌است از: انقلاب اسلامی در پیشبرد روند بیداری و خیزش اسلامی در جهان اسلام چه تأثیری داشته و بروز و نمود آن چگونه بوده است؟ و سؤالات فرعی: ۱. آیا بیداری اسلامی درجهان اسلام جنبشی درون‌زا بوده است؟ یا برون‌زا؟ یا به هر دو شکل بوده است؟ ۲. آیا انقلاب اسلامی ایران منشأ اصلی احیاگری اسلامی در جهان اسلام بوده است که حاصل آن برانگیختگی ملت‌های اسلامی در جریان رشد بیداری اسلامی را سبب شود؟ یا عامل شتاب‌دهنده‌ این جریان می‌باشد؟ ۳. انقلاب اسلامی برای گسترش انقلاب در خارج از چه روش‌ها و ابزارهایی بهره گرفته است؟ ۴. عملکرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران در دوره‌های مختلف، عامل محرکه در بیداری اسلامی چگونه بوده است؟ ۵. انقلاب اسلامی در روند بیداری اسلامی در جهان اسلام در چه حوزه‌هایی بیشترین تأثیر را داشته است؟ ۶. علل و عوامل تأثیرپذیری جنبش‌های اسلامی در جریان بیداری اسلامی از انقلاب اسلامی چیست؟ ۷. تأثیرگذاری انقلاب اسلامی ایران بر روند بیداری اسلامی در جهان اسلام چیست؟ ۸. راهکارهای اساسی برای تحقق نقش هدایت‌گر جمهوری اسلامی در پروسه بیداری اسلامی و اتحاد اسلامی چیست؟