کتاب زن در نگاه روشنفکران نشر انتشارات پژوهشکده زن و خانواده

اثر حاضر پیش‌درآمدی بر شناخت مسائل زنان از دریچه نگاه روشنفکران، بهویژه از منظر روشنفکران دینی ایران است. تا آن‌جا که می‌دانیم، تاکنون هیچ اثر مستقلی در این باب نگارش نیافته است و اساساً گفتمان روشنفکر دینی در این باب از سابقه و پیشینه زیادی برخوردار نیست. نکات زیر رویکرد نویسنده را در این پژوهش آشکار می‌سازد: اوّل، با پیدایش دوران جدید غرب، جریانی به نام «روشنفکری» ظهور کرد و به تدریج در سایر نقاط جهان نیز شکل گرفت.می‌توان چالش میان دین و تجدد را از مهم‌ترین پیامدهای حضور روشنفکران در کشورهای اسلامی به شمار آورد. چالش میان دین و تجدد در ایران نیز از عمیق‌ترین چالش‌های فرهنگی است که سابقه آن به سده پیشین باز می‌گردد. این نزاع که در دهه‌های اخیر به اوج خود رسیده است، تضادها و تعاملات گسترده‌ای را در میان روشنفکران و اندیشمندان مسلمان به وجود آورده و دیدگاه‌های متعدد و متنوعی را در باب رابطه دین و ابعاد گوناگون حیات فردی و اجتماعی مطرح ساخته است. مباحث و مسائل زنان همواره در عرصه این چالش‌ها حضوری چشمگیر داشته است. در نگاه روشنفکران، وضعیت زنان، یکی از مهم‌ترین شاخصه‌های بسط مدرنیته و معیار آزمون رشد و توسعه در هر کشور است. به هر روی با توجه به اهمیت و گسترش روزافزون مسائل و مباحث زنان در ایران، بررسی و شناخت عناصر فکری و اندیشه‌های روشنفکران به عنوان حاملان اصلی فرهنگ مدرن از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. دوم، مسئله‌شناسی و آسیب‌شناسی زنان در ایران و ارائه راهکارهایی برای حلّ آن، مهم‌ترین دل مشغولی همه کسانی است که برای ارتقای وضعیت زنان می‌کوشند، هر چند انگاره‌ها و انگیزه‌هایی متفاوت دارند. به دیگر سخن، نقش ویژه زنان در سرنوشت جامعه بشری سبب شده است تا این قشر همواره در کانون توجّه جریانات فکری قرار گرفته و جامعه زنان هر روز با تفسیری جدید از جایگاه، الگو و آرمان‌های خویش مواجه شوند. گاه تفسیری مطابق با واقع و حقیقت، گاه تفسیری شیء مآبانه و گاه تفسیری زن‌گرایانه و مردستیز و غیره. تردیدی نیست که رسالت امروز زن مسلمان، شناخت موشکافانه این تفاسیر برای رسیدن به تفسیری ناب و حقیقی است. بازشناسی و تحلیل دیدگاه‌های روشنفکری در ایران به عنوان یکی از جریاناتی که خود را از مدّعیان جدّی مسائل زنان می‌داند، می‌تواند ما را در دستیابی به تحلیل واقعی و ارائه رویکردی صحیح در این عرصه یاری دهد. سوم، رسوخ اندیشه‌ها و ارزش‌های مدرنیته در لایه‌های مختلف فرهنگ کشور، مرزهای اندیشه ناب دینی و غیرآن را چنان درهم آمیخته که پدیده بحران هویت فرهنگی را در پی داشته است و بدیهی است خروج از این بحران بدون تفکیک اساسی و اصولی فرهنگ و آموزه‌های اسلامی از سایر مؤلفه‌های فرهنگی، امکان‌پذیر نمی‌باشد. بنابراین از یک سو باید چارچوب‌ها و مبانی دینی را به خوبی شناخت و از سوی دیگر، به بازشناسی عناصر و مبانی فکری بیگانه همّت گماشت. روشنفکران در بسیاری از جوامع، نقش هشدار دهندگی و الهام بخشی را برای سیاستمداران و اندیشمندان داشته‌اند امّا به دلیل خاستگاه فکری و ارزشی آنان که ریشه در فرهنگ غرب دارد، عملاً عامل انتقال اندیشه‌ها و ارزش‌های بیگانه بوده‌اند. نوشتار حاضر تا حدودی می‌تواند زمینه بازشناسی عناصر و فرهنگ مدرنیته را در حوزه مباحث زنان فراهم آورد. چهارم، شناخت جامع و اصولی جریان روشنفکری قطعاً باید با دو رویکرد تاریخی و فکری انجام پذیرد. یعنی در کنار بازشناسی عناصر و بنیان‌های فکری، تحولات تاریخی و بستر رویش این جریان نیز نیازمند بررسی است. از آن جا که پرداختن به هر دو رویکرد مجالی واسع می‌طلبد، این نوشتار تنها با گذری کوتاه به جریان روشنفکری در غرب و ایران، به تبیین مبانی فکری و دیدگاه‌های رایج این جریان در ارتباط با مسائل زنان پرداخته تا شاید گامی در جهت شناخت عمیق‌تر و همه جانبه‌تر این جریان و تحلیل مسائل زنان از دیدگاه ایشان برداشته باشد. پنجم، تحلیل و نقد و ارزیابی مواضع و دیدگاه‌های روشنفکران در زمینه مسائل زنان نیازمند بررسی همه جانبه، گسترده و کارشناسانه وسیع است. این نوشتار تنها به نقد و تحلیل موارد مهم و کلیدی دیدگاه‌های آنان پرداخته و تنها دریچه‌ای به سوی بازاندیشی و بازنگری در مبانی فکری روشنفکران می‌گشاید و به آن بخش از مبانی نظری روشنفکران اشاره دارد که به گونه‌ای با مسائل زنان درآمیخته و بر تبیین و تفسیر آن‌ها تأثیر می‌گذارد. مباحث این کتاب در سه بخش تنظیم شده است. در بخش اوّل پیشینه جریان روشنفکری در غرب و ایران مورد توجّه قرار گرفته است. بخش دوم به مبانی نظری روشنفکران به ویژه روشنفکران دینی در سه محور (مبانی روش‌شناختی، دین‌شناختی و فلسفی) پرداخته است و در بخش سوم، مسائل زنان و راهکارهای ارائه شده در این زمینه از چشم‌انداز روشنفکران ایرانی مورد بررسی قرار گرفته است. در مراجعه به منابع، علاوه بر استفاده از کتب و نشریات داخلی، از نشریات روشنفکران ایرانی خارج از کشور همچون آوای زن، نیمه دیگر و... که در موضوع زنان به چاپ می‌رسد، استفاده شده است. نویسنده با اعتقاد به لزوم بهره‌گیری از دیدگاه‌های صاحب‌نظران و دیگر خوانندگان ارجمند، از تذکرات و پیشنهادهای ایشان استقبال می‌نماید. در پایان با سپاس از درگاه خداوند سبحان، بر خود لازم می‌دانم از توجهات و راهنمایی‌های بی‌شائبه استاد گران‌قدر جناب حجت‌الاسلام محمدتقی سبحانی در تمام مراحل انجام این اثر به‌ویژه اصلاحات مفیدی که در بخش‌های گوناگون آن به عمل آوردند، قدردانی و تشکر کنم. از خداوند متعال توفیقات روزافزون ایشان و مسئولین محترم «دفتر مطالعات و تحقیقات زنان» به‌ویژه مدیر محترم پژوهش جناب حجت‌الاسلام سید‌جعفر حق‌شناس که این اثر را مطالعه نموده و نکات سودمندی را متذکر شدند خواهانم. زهرا تشکری